Zegar na p?ockim Starym Rynku mo?na chyba zaliczy? do mi?o?ników zmian, gdy? na podstawie dawnych pocztówek i archiwalnych zdj?? wida?, ?e nie tylko zmienia? miejsce, ale i swój kszta?t. Najpierw jednak o lokalizacji – archiwalia dowodz?, ?e wcze?niej sta? on dok?adnie na ?rodku Rynku w osi Ratusza. Rynek nie by? nigdy orientowany na g?ówne kierunki ?wiata, tote? zegar zawsze odstawa? odrobin? od ogólnej symetrii otoczenia. Pod wp?ywem zmian wymuszonych przez przebudow? p?yty Rynku, zegar przeniesiono do pó?nocnego naro?nika placu. Nie jest jednak do ko?ca znana fatalna w skutkach przyczyna zmiany samego zegara. Dzi? posiada on kuriozalny, haczykowaty gnomon, którego forma mo?e by? przejawem albo nieocenionego mistrzostwa w gnomonice, albo najwy?szych lotów partactwa. W bardzo ?ci?le okre?lonych warunkach taki podobny do sierpa gnomon jak najbardziej móg?by spe?nia? swe zadanie i dos?ownie samym czubkiem wskazywa? czas. Jednak jedno spojrzenie na powojenn? pocztówk? (z czasów, gdy s?onecznik sta? jeszcze w poprzedniej lokalizacji) wystarcza, by stwierdzi?, ?e wcze?niej gnomon by? zupe?nie inny. Wr?cz klasyczny. W centralnej cz??ci tarczy, u samej nasady gnomonu widnieje wizerunek pó?ksi??yca, który stawia ten p?ocki czasomierz na jednej pó?ce z podobnymi zegarami z warszawskich ?azienek i Ogrodu Saskiego. Stara pocztówka dowodzi, ?e i gnomon pierwotnie nawi?zywa? do formy ca?ej grupy. Prawdopodobnie zegar kiedy? uleg? uszkodzeniu lub wandalizmowi i utraci? wskazówk?, któr? pó?niej kto? nieumiej?tnie dorobi? i co mo?e nawet gorsze b??dnie zamocowa? na tarczy. Dzisiejszy gnomon nie stoi w geometrycznej p?aszczy?nie lokalnego po?udnika wskazywanej przez linie godzinowe. Osobn? kwesti? jest to, czy po przeniesieniu zegara w nowe miejsce, zadbano o wyznaczenie po?udnika i poprawne ustawienie tarczy do niego. Równie przykrym faktem jest to, ?e ten w?a?nie b??dny obecnie czasomierz wykorzystywany jest jako wzorzec przez rodzimych producentów ogrodowych zegarów s?onecznych. Tego w?a?nie typu pseudo s?onecznik stan?? nawet na jednym z nowych warszawskich osiedli. S?onecznik od zawsze otoczony by? barierk? uniemo?liwiaj?c? bli?sze do niego podej?cie i dok?adniejsze zbadanie tarczy. Pewne jest jednak, ?e wymaga on stosownych poprawek i weryfikacji ustawienia. Warto zauwa?y?, ?e pomimo pewnego podobie?stwa do innych zabytkowych czasomierzy, ten zachowuje jednak swoist? odmienno?? – jego tarcza jest kwadratowa w odró?nieniu od wspomnianych wcze?niej zegarów, które s? okr?g?e. Do podobie?stw natomiast nale?y doliczy? sposób zapisu godziny 4.00, któr? reprezentuj? cztery pionowe kreski (IIII) zamiast standardowej dzi? rzymskiej czwórki (IV). Kwadransowa podzia?ka godzinowa wskazuje na zamiar nadania zegarowi precyzji wi?kszej ni? spotykamy w prostych zegarach horyzontalnych. Mo?e by? to podyktowane usytuowaniem czasomierza w newralgicznym punkcie miasta. Wida? tak?e estetyk? i staranno?? projektanta – linie godzinowe rozchodz? si? dok?adnie od kraw?dzi ksi??yca, co eliminuje myl?ce zag?szczenie linii przy nasadzie gnomonu. Co natomiast ró?ni ten zegar od jemu podobnych w Warszawie, to brak jakichkolwiek inskrypcji na tarczy. Nieobecno?? luki po?udniowej sugeruje pierwotne zastosowanie bardzo w?skiego wska?nika godzin. Sam? tarcz? i postument wykonano z piaskowca lub wapienia.

Galeria

Pocztówki i archiwalne fotografie

Komentarze z Forum

Na ten temat w internecie

P?ocki zegar s?oneczny ma z?y gnomon, od lat
"Gnomon to nazwa wskazówki zegara s?onecznego. Takiego jak ten na Starym Rynku w P?ocku. Dopiero wroc?awianin odkry?, ?e nasz gnomon jest zakrzywiony i nie pokazuje czasu poprawnie. Wszcz?? wi?c kampani?, by przywróci? wskazówce w?a?ciwy kszta?t.

Maciej Lose, architekt z Wroc?awia, napisa? o p?ockim zegarze w mailu do naszej redakcji: "To pi?kny i cenny obiekt, ma nietypow? tarcz?. Jednak zamontowany na nim gnomon w kszta?cie sierpa powoduje, ?e nie wskazuje on poprawnie czasu s?onecznego. Musia? go kiedy? wymieni? zupe?ny dyletant".

Zegar s?oneczny wskazuje p?occzanom czas od 1793 roku, ale na Starym Rynku stoi najpewniej od 1877 r., gdy plac przesta? by? targowiskiem i sta? si? skwerem miejskim. Przez lata usytuowany by? naprzeciwko ratusza, mniej wi?cej tam, gdzie teraz stoi scena letnia. Po remoncie Starego Rynku w latach 1997-1998 zosta? przeniesiony na dzisiejsze miejsce – pomi?dzy ratuszem a fontann?.

Na starych zdj?ciach, robionych do lat 80. ub. wieku, na tarczy zegara stercza?a wskazówka o prostej kraw?dzi. Poprawna. Ale ju? w dokumentacji konserwatorskiej z 1983 r. wida?, ?e gnomonu w ogóle nie ma. Dlaczego? By? mo?e by?a to sprawka wandali.

W ka?dym razie wykonano wtedy now?, mosi??n? wskazówk? i umiejscowiono zgodnie z wyliczeniami astronoma. Prawdopodobnie w?a?nie t? sierpowat?, która teraz wzbudzi?a w?tpliwo?ci architekta z Wroc?awia.

Tak wi?c przydatno?? u?ytkowa p?ockiego zegara s?onecznego jest aktualnie ?adna. Przy okazji dowiadujemy si?, ?e nawet poprawnie funkcjonuj?cy nigdy nie b?dzie wskazywa? takiej samej godziny jak nasze zegarki. – Bo zegary s?oneczne wskazuj? czas s?oneczny – wyja?nia Maciej Lose. – P?ock le?y na 19 równole?niku, a zegarek na pana r?ku wskazuje czas mierzony wedle 15 po?udnika, a w czasie letnim – od 30 po?udnika. Czas s?oneczny w P?ocku i podawany przez nar?czny zegarek nie maj? prawa si? ze sob? zgadza?.

Lose napisa? do Urz?du Miasta list z pro?b? o przywrócenie w?a?ciwego gnomonu. Odpowied? dosta? od wydzia?u kszta?towania ?rodowiska i uzna?, ?e jest ona "do?? absurdalna". Urz?dnicy napisali m.in., ?e potrzebne s? dodatkowe opinie w tej sprawie i ?e zegar nie jest wpisany do rejestru zabytków.

Niezra?ony wroc?awianin uderzy? wi?c do Towarzystwa Naukowego P?ockiego. Tam najpierw si? zdziwili, troch? nie dowierzali, ale ostatecznie – po badaniach naukowców – zapad?a decyzja, ?e gnomon nale?y wymieni?. – Ustalili?my, ?e pan Maciej stworzy projekt wskazówki, podali?my mu niezb?dne wymiary. Jego koncepcj? b?dziemy chcieli zrealizowa? z pomoc? Urz?du Miasta – powiedzia? nam Andrzej Kansy, dyrektor biura zarz?du TNP.

Projekt jest ju? gotowy. Lose zaproponowa? gnomon z sze?ciomilimetrowej blachy. Kraw?d? rzucaj?ca cie? ma mie? ok. 1 mm szeroko?ci. Apeluje, aby wykona? j? profesjonalny warsztat dysponuj?cy mo?liwo?ci? laserowego ci?cia metalu. Dodaje, ?e niew?a?ciwe wskazywanie czasu mo?e dodatkowo wynika? ze z?ego ustawienia zegara podczas ostatniej "przeprowadzki", dlatego postuluje, aby rzetelnie zadbano o ustawienie tarczy zegara w zgodzie z lokalnym po?udnikiem.

- Je?eli uda si? wymieni? gnomon, a zegar zacznie ponownie wskazywa? czas s?oneczny, b?dzie doskona?? plenerow? pomoc? naukow? dla nauczycieli chc?cych zainteresowa? swoich uczniów geografi? i astronomi? – twierdz? zgodnie Lose i Kansy.

Jest jeszcze jedna sprawa – czemu stary s?oneczny zegar nie jest wpisany do rejestru zabytków? W TNP te? s? tym zdumieni. Ale Ewa Jaszczak zapewnia, ?e taki wpis nie jest potrzebny: – Zegar stoi przecie? na terenie obj?tym nadzorem konserwatorskim – t?umaczy.

Krzysztof Blinkiewicz

10.01.2013 , aktualizacja: 10.01.2013 19:38"O zegarze s?onecznym s?ów kilka
"Zegar s?oneczny (gnomon) to najstarszy zegar, znany od staro?ytno?ci. Zegar wskazuje kierunek z jakiego ?wieci s?o?ce, i jest wyskalowany w godzinach. Wyj?tkiem s? zegary przeno?ne (kieszonkowe) mierz?ce wysoko?? s?o?ca nad horyzontem. Wskazówka stacjonarnego zegara s?onecznego jest wymierzona w Gwiazd? Polarn? (a ?ci?lej w biegun pó?nocny nieba), dlatego pod ró?nymi szeroko?ciami geograficznymi tworzy ró?ny k?t w stosunku do poziomu. Dzi?ki temu zegar wskazuje dok?adny czas niezale?nie od pory roku. Odleg?o?ci k?towe pomi?dzy godzinami na tarczy zegara nie s? jednakowe, aczkolwiek godzina 12 skierowana jest na pó?noc, a godziny 6 i 18 odpowiednio na zachód i wschód. Po?o?enie godzin po?rednich wyznacza si? odmierzaj?c k?ty przyjmuj?c jako o? wskazówk?, a nie jak w tradycyjnym zegarze o? pionow? (st?d drobne ró?nice).

Zegar s?oneczny wskazuje czas s?oneczny, ale jest mo?liwe odpowiednie wyskalowanie tarczy tak, by wskazywa? czas urz?dowy.

Pierwsz? metod? wyznaczania pory dnia by?o wykorzystanie obserwacja cienia ró?nych przedmiotów. Z d?ugo?ci i kierunku padania cienia okre?lano por? dnia. Grecy okre?lali godzin? na podstawie d?ugo?ci w?asnego cienia.

Pierwsze zegary to s?upy tzw. gnomony zosta?y postawione na p?askim terenie ok. 3 tys. lat p.n.e.

Du?y wk?ad w konstrukcj? zegarów s?onecznych mieli Arabowie. Wymieni? tu nale?y Muhammada ibn Mūsā al-Khwārizmī, matematyka, autora ksi??ki Hisab al-gabr w-al-Mukabala st?d pochodzi s?owo algebra, Muhammad ibn Gabir al-Battani stworzy? tablic?, w których obliczy? pozycj? s?o?ca, co 15 minut. Minutow? rozdzielczo?? tablicy cieni uzyska? Ibn Junus.

Precyzyjne okre?lenie czasu by?o potrzebne duchownym, których dzie? wype?niony by? modlitwami o ?ci?le okre?lonych porach. Zwykli ludzie nie potrzebowali godzin, w wi?kszo?ci wypadków lud pracowa? od ?witu do zmierzchu i podzia? dnia na wschód s?o?ca, po?udnie i zachód w zupe?no?ci im wystarcza?.

Podstaw? pomiaru czasu stanowi?y godziny kanoniczne (horae canonicae). W II i III stuleciu obowi?zywa?y tylko trzy, z czasem jednak ten podzia? zosta? rozszerzony. Na podstawie opisu Eduarda Schneidera w Les heures bénédictines mo?emy wyró?ni?:

matutina – lauda – przed wschodem s?o?ca, ko?czy?a si? gdy zaczyna?o dnie?

hora prima – pryma – tu? przed zorz? porann?

hora tertia – tercja – w ?rodku przedpo?udnia

hora sexta – seksta – w po?udnie

hora nona – nona – w ?rodku popo?udnia

vespera – nieszpory – przed zachodem s?o?ca

completorium – kompleta – po zachodzie s?o?ca

P?ocki Zegar s?oneczny horyzontalny jest umiejscowiony na Starym Rynku datowany na rok 1793.

Opracowa?: Krzysztof Wi?niewski"P?ocki zegar s?oneczny ma z?y gnomon, od lat
"Gnomon to nazwa wskazówki zegara s?onecznego. Takiego jak ten na Starym Rynku w P?ocku. Dopiero wroc?awianin odkry?, ?e nasz gnomon jest zakrzywiony i nie pokazuje czasu poprawnie. Wszcz?? wi?c kampani?, by przywróci? wskazówce w?a?ciwy kszta?t.

Zegar s?oneczny wskazuje p?occzanom czas od 1793 roku, ale na Starym Rynku stoi najpewniej od 1877 r., gdy plac przesta? by? targowiskiem i sta? si? skwerem miejskim. Przez lata usytuowany by? naprzeciwko ratusza, mniej wi?cej tam, gdzie teraz stoi scena letnia. Po remoncie Starego Rynku w latach 1997-1998 zosta? przeniesiony na dzisiejsze miejsce – pomi?dzy ratuszem a fontann?."