Darek Oczki ››› Ogród Saski w Warszawie

Kompas s?oneczny Antoniego Magiera – nowe fakty

12 stycznia 2017, godz. 18:46
 
Ogród Saski
Przegl?daj?c niedawno zasoby Archiwum Miejskiego w Warszawie natrafi?em na zbiór dokumentów rodziny Koroty?skich, w sk?ad którego wchodzi?a teczka opisana jako "Zegary s?oneczne Warszawy" [1]. Nie trudno domy?li? si?, ?e wzbudzi?a ona moje ogromne zainteresowanie. Ca?y materia? zosta? przeniesiony na mikrofilmy i w takiej w?a?nie formie musia?em je przegl?da?. W teczce (datowanej na okres 1866-1927) znajduje si? kilka wycinków z prasy oraz wykonane r?cznie notatki. Moje najwi?ksze zainteresowanie wzbudzi? artyku? z niewiadomego czasopisma, zawieraj?cy rycin?, na której widnieje projekt zegara s?onecznego dla Ogrodu Saskiego w Warszawie.
Antoni Szeliga Magier – warszawski meteorolog i fizykDzi?ki dalszym poszukiwaniom uda?o mi si? dotrze? do tytu?u gazety oraz jej daty wydania i konkretnego numeru: to Tygodnik Illustrowany nr 41 z pa?dziernika 1918 roku, strona 460 [2], a autorem opisu zegara by? Jan Kwietniewski. Znany wszystkim Warszawiakom meteorolog i fizyk, Antoni Szeliga Magier, zmar?y w 1837, w pierwszym punkcie swego testamentu zapisa?: "Dla urz?du municypalnego miasta Warszawy na wystawienie kompasu w miejscu przyst?pnem dla publiczno?ci z?p. 1000". Miasto chcia?o upami?tni? Magiera, tote? postanowiono w rok po odej?ciu tego wielkiego m??a wykona? ostatni? jego wol?.
Autorem projektu zegara by? Aleksander Held, prawdopodobnie architekt (na t? chwil? nie posiadam jeszcze o nim ?adnych informacji). Stworzy? on niecodzienn? wizj? wielokrotnego czasomierza ??cz?cego w sobie cechy niemal wszystkich znanych odmian zegarów s?onecznych. Mia? si? on sk?ada? z a? 24 tarcz zegarowych, na których czas by wskazywa?y klasyczne pochylone gnomony (polosy), plamki ?wiat?a oraz kraw?dzie ponacinane w bryle kamienia. Tarcze mia?y by? p?askie, wkl?s?e, odchylone w niemal wszystkich kierunkach (deklinacyjne), a na dodatek nachylone wzgl?dem pionu (reklinacyjne), co niecz?sto spotykamy w dzie?ach polskich mistrzów gnomoniki.
Wielokrotny zegar s?oneczny na dziedzi?cu zamku w Mor?guTo mia? by? najbardziej niezwyk?y czasomierz naszego kraju, który by zachwyca?, zmusza? do zatrzymania si? i do refleksji, a przynajmniej do próby odczytu czasu na ka?dej z tarcz. W teorii, przy w?a?ciwym zaprojektowaniu, a pó?niej precyzyjnym wykonaniu takiego zegara, wszystkie tarcze powinny jednocze?nie wskazywa? t? sam? godzin?. Jedynie XVII-wieczny zegar s?oneczny o trzynastu tarczach stoj?cy dzi? na dziedzi?cu zamku w Mor?gu, móg?by konkurowa? z tym majstersztykiem gnomoniki.
Na lokalizacj? tego niecodziennego pomnika Magiera wybrano centralne skrzy?owanie alejek spacerowych w Ogrodzie Saskim. Zegar planowano ustawi? na niewielkim cokole, konstrukcja mia?a mie? ca?kowit? wysoko?? "dwa ?okcie i ?wier?" (od pod?o?a do szczytu globusa), za? sam zegar (licz?c od podstawy) ?okie? i 3/4. Po przeliczeniu dawnych miar i niewielkim ich zaokr?gleniu, oznacza?o to odpowiednio 135 cm i 95 cm [3]. Jak si? jednak okaza?o suma zapisana przez Magiera nie by?a wystarczaj?ca na realizacj? projektu Helda, tote? pomys? zarzucono. Natomiast w wyznaczonym miejscu w roku 1854 ustawiono wielk? fontann? projektu Marconniego. O zegarze przypomniano sobie dopiero w 1862 roku przy okazji 25-tej rocznicy ?mierci Magiera i wtedy w?a?nie, wykonano prosty zegar horyzontalny, który ustawiono tu? obok s?ynnej ju? wtedy fontanny. Mo?na go tam ogl?da? do dnia dzisiejszego (cho? w tej w?a?nie chwili przechodzi renowacj?).
Analiza projektu Helda
Prezentowana powy?ej pojedyncza rycina, ukazuj?ca rzut boczny zegara od strony wschodniej, mo?e nie by? wystarczaj?ca, by poprawnie zinterpretowa? wszystkie niuanse projektu Helda, ale postanowi?em przynajmniej przybli?y? widoczne tu mo?liwo?ci. 24 zegary w jednej bryle to bardzo du?o, tote? potrzeba sporo wyobra?ni przestrzennej, by stworzy? w g?owie model tej konstrukcji i w?a?ciwie zrozumie? wszystkie widoczne tu detale. Analiz? rozpoczn? od samej góry, po czym przejd? w dó? po lewej stronie i wróc? stron? praw?. Do dalszych rozwa?a? pos?u?y mi wspomniana rycina, któr? wydrukowano w Tygodniku Illistrowanym w 1918 roku, st?d te? materia?, który posiadam nie jest zbyt dobrej jako?ci, a na powi?kszeniach b?dzie widoczny raster drukarski.
Wszystkie zegary ponumerowa?em i oznaczy?em ich wska?niki (gnomony, kraw?dzie i plamki ?wiat?a). Rozumiem, ?e to by? jedynie projekt, wi?c nie mo?na wymaga?, by wszystkie detale zosta?y ju? na tym etapie ostatecznie dopracowane, jednak dopatrzy?em si? kilku drobnych b??dów w poprowadzeniu cieni, w zasadach gnomonicznych lub po prostu w nie do ko?ca logicznych za?o?eniach. S? to jednak drobnostki w kontek?cie ogromnego szacunku, jaki ?ywi? dla Helda za tak wspania?y pomys? i naprawd? ubolewam, ?e nie doczeka? si? on realizacji. Dla pochwa?y projektanta warto tu od razu zwróci? uwag? na konsekwencj? w nachyleniu gnomonów i kraw?dzi wskazuj?cych: wszystkie (poza jedn?, o czym wspomn? pó?niej) nachylone s? pod jednakowym k?tem, który winien by? zgodny z szeroko?ci? geograficzn? Warszawy. Oznacza to wysok? znajomo?? zasad gnomoniki, z czego wnioskowa? mo?na, ?e Held by? w tej dziedzinie kszta?cony.


Kula na szczycie zegara jest modelem ziemi, tote? jest ona nachylona do pod?o?a tak, by równik globusa by? równoleg?y do Równika ziemskiego. Cie? widoczny na rycinie sugeruje, ?e jest tu? przed przesileniem letnim lub nied?ugo po nim. Znajduj? si? tutaj dwa zegary s?oneczne:
1. Znacznik po?udnia na kuli w postaci linii po?udnikowej do wskazania czasu miejscowego oraz analemmy czasu ?redniego. Wska?nikiem jest plamka ?wiat?a przechodz?ca przez otwór w okr?g?ej p?ytce (A) zamontowanej na sta?e w ramce przytwierdzonej do ?uku, którzy podtrzymuj? przed?u?enia osi P i R. Ponadto owe dwa pr?ty mog? s?u?y? jako gnomony do wskazywania czasu na kuli, ale to tylko domniemanie i w?tpliwym jest, by w tym konkretnym przypadku mia?y takie zastosowanie.
Równikowy zegar kulowy z ruchomym gnomonem – Letni Pa?ac Namiestnikowskim, Praga, Czechy2. Zegar równikowy kulowy, na którym czas wskazuje ten sam, co wy?ej wska?nik A. Je?li tak w?a?nie zamy?li? to projektant, to zegar pokazuje jedynie godziny w zakresie od 6 do 18. Inn? mo?liwo?ci? jest ruchome rami? z gnomonem obracaj?ce si? wzd?u? osi P-R, dzi?ki czemu zwi?ksza si? zakres mo?liwych do wskazania godzin do ca?ego dnia (od ?witu do zmierzchu). W takim wypadku rami? nale?a?oby obróci? w kierunku s?o?ca a? do chwili, gdy jego cie? pokryje si? z któr?? lini? godzinow? na globusie. Czas poka?e wtedy zarówno plamka ?wiat?a jak i cie? ramienia. Podobne zastosowanie ruchomego gnomonu zobaczy? mo?na w czeskiej Pradze, na zegarze przy Letnim Pa?acu Namiestnikowskim w po?udniowo-zachodniej cz??ci parku Stromovka (dawnym zwierzy?cu królewskim) w dzielnicy Bubene?.


Zespó? pi?ciu zegarów s?onecznych umie?ci? projektant na p?askim prostopad?o?ciennym bloku nachylonym do pod?o?a pod k?tem identycznym z Równikiem ziemskim, czyli do niego równoleg?ym.
3. Zegar biegunowy lub inaczej polarny. Na rycinie nie widzimy tarczy, gdy? jest ona usytuowana dok?adnie w p?aszczy?nie poprzecznej. Do wskazywania czasu na tym zegarze s?u?y gnomon B maj?cy kszta?t bramki o kraw?dzi dok?adnie równoleg?ej do samej tarczy. W gnomonie od spodu wida? zdobienie w formie dwóch ?uków zbiegaj?cych si? w jego ?rodku – na pierwszy rzut oka mo?na by s?dzi?, ?e owo ?rodkowe zw??enie ma pe?ni? funkcj? nodusa wskazuj?cego daty, jednak jego umieszczenie od spodu kraw?dzi wskazuj?cej wyklucza takie zastosowanie. St?d nale?y wnioskowa?, ?e na tarczy zegara znale?? si? mia?y wy??cznie linie godzinowe (równoleg?e do siebie). Podzia?ki innych tarcz sugeruj? ponadto, ?e mo?emy si? tam spodziewa? tak?e pó?godzin i kwadransów.
4. Zegar równikowy – tarcza pó?nocna, czyli dla okresu letniego. Tarczy tego zegara równie? nie wida? na rycinie z tego samego powodu, co powy?ej. Wiadomo natomiast, ?e znale?? si? na niej powinny linie godzin od 4 rano przez po?udnie (godzin? 12) a? do 20, za? k?ty pomi?dzy nimi powinny wynosi? 15°. Oczywi?cie mo?na tu tak?e zastosowa? mniejsze podzia?y czasowe. Na tej tarczy operowa? mia? gnomon C ustawiony do niej prostopadle. Kierunek ustawienia godzin jest zgodny z ruchem wskazówek zegara.
5. Zegar równikowy – tarcza po?udniowa, czyli dla okresu zimowego. Tu charakterystyka jest identyczna jak w zegarze 4, z t? ró?nic?, ?e zakres godzin jest w??szy – zaledwie od 6 rano do 18 (w okresie równonocy, za? w grudniu i styczniu zaledwie od 8 rano do 16), co ma zwi?zek z mniejszym nas?onecznieniem w okresie zimowym. Ustawienie godzin jest odwrotne do ruchu wskazówek zegara. Na tej tarczy czas wskazuje gnomon D.
6-7. Zegary wertykalne wschodni (6 – widoczny na rycinie), a wi?c dzia?aj?cy od najwcze?niejszych godzin porannych do oko?o godziny 11 oraz zachodni (7 – zegar niewidoczny w tym rzucie), pracuj?cy od wczesnego popo?udnia do ko?ca dnia. Gnomon E ustawiony jest nad lini? godziny 6, za? jego wysoko?? wynosi dok?adnie tyle ile jest od jego podstawy do linii godziny 9. Po cieniu gnomonu wnioskowa? nale?y, ?e posiada on analogiczne zdobienie jak zegar nr 3. W chwilach równonocy istniej?ce tam wci?cie porusza si? dok?adnie po ?rodku pasa z oznaczeniami godzin. W zegarze tym zauwa?y? mo?na dwa b??dy wynikaj?ce zapewne z faktu, ?e to tylko projekt – po pierwsze cie? gnomonu sugeruje równonoc, za? po analizie globusa i kilku innych cieni wiemy, ?e powinien wskazywa? okres letni, i po drugie b??dem jest zaznaczenie na tarczy godziny 12, gdy? wertykalny zegar wschodni nigdy jej nie poka?e. Godziny na tarczy wschodniej (6) narastaj? od strony po?udniowej (góra) w kierunku pó?nocy (dó?). Na niewidocznej tarczy 7 godziny narastaj? od pó?nocy w kierunku po?udniowym.


Zespó? trzech zegarów usytuowanych wprost pod omówionym powy?ej blokiem prosopad?o?ciennym.
8. Wertykalny wska?nik po?udnia czasu miejscowego na pionowej linii oraz czasu ?redniego na du?ej analemmie. Tarcza zegara w tym rzucie jest niewidoczna. Wska?nikiem jest plamka ?wiat?a s?onecznego przechodz?ca przez otwór w p?ytce (F) na dwóch wspornikach. Prawda jest jednak taka, ?e na podstawie ryciny nale?y wnioskowa?, ?e wsporniki przewidziano a? trzy – jeden od góry i dwa od do?u (na widoku oba si? na siebie nak?adaj? tworz?c jedno??). Gdyby dolny wspornik by? tylko jeden, to niestety w okresie od wiosny do jesieni uniemo?liwia?by wskazywanie czasu na analemmie i linii po?udnikowej. St?d nale?y przyj??, ?e dolne wsporniki s? dwa. W przypadku wielu znanych znaczników po?udnia i innych zegarów wykorzystuj?cych jako wska?nik czasu plamk? ?wiat?a, p?ytk? z otworem zamontowano na tylko jednym uchwycie. By? mo?e jednak projektant przewidzia? tu zagro?enie uszkodzenia gnomonu spowodowane ?atwo?ci? dost?pu do zegara. Sk?d za? wiadomo, ?e analemma mia?a by? du?a? Otó? sugeruje to znaczna odleg?o?? p?ytki z gnomonem otworkowym od samej tarczy zegara.
9-10. Zegary wertykalne deklinacyjne (odchylone od g?ównych kierunków geograficznych) wschodnizachodni. Prawdopodobnie tak?e s? one reklinacyjne, czyli nachylone w stosunku do pionu – przypuszczenie to podpowiada skala godzinowa z liniami zbiegaj?cymi si? ku górze oraz nierównoleg?y do wska?nika cie?. Gnomonem/wska?nikiem tarczy 9 jest zaznaczona na czerwono kraw?d? G omawianego wcze?niej prostopad?o?cianu. Gdyby tarcza nie by?a reklinacyjna, to linie godzin by by?y równoleg?e do kraw?dzi wskazuj?cej. Zegar potencjalnie móg? wskazywa? godziny od oko?o godziny 6 do po?udnia. Analogiczna tarcza powinna znale?? si? po stronie zachodniej tego wyj?tkowego zespo?u zegarów. Zakres jej godzin powinien rozpoczyna? si? w po?udnie i ci?gn?? do mniej wi?cej godziny 18.


Zespó? pi?ciu zegarów podstawy, usytuowanych od przodu.
Przyk?ad zegarów naro?nych ustawionych do siebie pod k?tem 90° (Mor?g)11-12. Zegary wertykalne deklinacyjne. Dost?pny widok projektu nie pozwala oszacowa? k?ta odchylenia tarczy 11 od kierunku wschodniego – a tym samym planowanej szeroko?ci postumentu – tote? trudno orzec, czy jest to zegar deklinacyjny wschodni, czy te? po?udniowo-wschodni. Obie tarcze 11 i 12 s? jednak bez w?tpienia do siebie symetryczne. Wska?nikiem tarczy 11 jest gnomon H, za? tarczy 12 gnomon o identycznych parametrach, lecz b?d?cy jego odbiciem lustrzanym.
13-14. Deklinacyjno-reklinacyjne zegary walcowe (lub nawet sferyczne – badanie ryciny nie wskazuje na to jednoznacznie). To jedne z trudniejszych i do wykonania i do opisania tarcze tego zespo?u. Posiadaj? one wspólny gnomon I, który w godzinach przedpo?udniowych operuje na tarczy 12 (zachodniej), za? po po?udniu na tarczy 11 (wschodniej – widocznej na rycinie). Te dwie tarcze maj? najmniejszy zakres wskazywanych godzin.
15. Tradycyjny zegar horyzontalny usytuowany na poziomej powierzchni podstawy (na rycinie jest niewidoczny z tego samego powodu co wcze?niej – jego tarcza znajduje si? w p?aszczy?nie, w której patrzymy na zegar). Teoretycznie mo?emy za?o?y?, ?e zaznaczono na nim godziny od 4 rano, poprzez 12 w po?udnie, a? do zachodu s?o?ca oko?o godziny 20, jednak przez wzgl?d na ograniczon? ilo?? miejsca, oraz fakt istnienia tu tak wielu innych czasomierzy pozwalaj?cych mierzy? godziny w pe?nym zakresie od ?witu do zmierzchu, nasuwa si? przypuszczenie, ?e projektant uwzgl?dni? na tarczy wy??cznie godziny z zakresu od 6 rano do 18. Wniosek ten wysuwam w kontek?cie potrzeby umieszczenia na zegarze zapisu fundacyjnego, jaki widzimy dzi? w Ogrodzie Saskim, o czym jeszcze powiem. Zegar móg? oczywi?cie posiada? znacznie dok?adniejsze oznaczenia takie jak pó?godziny, kwadranse, czy nawet okresy 5-minutowe.


Cztery zegary niszowe podstawy tylnej. Wszystkie tarcze tej grupy s? zarówno deklinacyjne, jak i reklinacyjne.
16-19. Cztery zegary deklinacyjno-reklinacyjne wschodnie (16 i 18) oraz niewidoczne tu zachodnie (17 i 19), powsta?e w niszach utworzonych przez trzy zbiegaj?ce si? naci?cia p?askiej powierzchni kamienia po ka?dej stronie. Zegar 16 korzysta z gnomonu K odstaj?cego od tarczy ku górze (co ma zwi?zek z odchyleniem tarczy od pionu). Analogiczny i symetryczny do tego zegar (17) znajduje si? po stronie zachodniej. Z kolei wska?nikiem zegara 18 jest kraw?d? L. I znowu po stronie zachodniej mo?na spodziewa? si? zegara (19) b?d?cego jego lustrzanym odbiciem. W tej cz??ci projektu znowu wida? niewielki b??d: kraw?d? gnomonu K nie jest równoleg?a do wska?nika L, który wykre?lono w poprawny sposób.


Ostatnie pi?? zegarów usytuowanych pod podstaw? globusa.
Zegar s?oneczny pó?sferyczny z Mor?ga20-21. Zegary niszowe pó?sferyczne, które ?atwo pomyli? z grup? zegarów równikowych, jednak wyst?puje tu odmienna zasada wskazywania godzin. Wewn?trz widocznej na projekcie niszy dopatrzy? si? mo?na linii zwrotników i równika, co sugeruje istnienie tu nodusa. Mog?oby nim by? zetkni?cie si? kraw?dzi wskazuj?cej M z pionowym skrajem pó?sfery (obcinaj?cym j? od lewej strony), jednak wydaje si?, ?e umiejscowienie tego punktu jest przypadkowe i nie zbiega si? z lini? równikow?. Ale to mo?e by? wynikiem niedok?adno?ci rysunku. Tak czy inaczej w zegarze 20 funkcj? wska?nika czasu pe?ni ?ukowa kraw?d? M. Analogicznej sytuacji mo?emy si? spodziewa? po stronie zachodniej w zegarze 21.
22-23. Zegary pó?walcowe wykonane w ostatnich niszach tego zespo?u posiadaj? bardzo ograniczone mo?liwo?ci mierzenia czasu przez fakt oddalenia od tarczy kraw?dzi N, b?d?cej wska?nikiem. Widoczny zegar wschodni (22) mo?e dzia?a? przez zaledwie 2-3 godziny przed po?udniem. Podobnie symetryczny do niego zegar zachodni (23 – niewidoczny na rycinie), cho? tamten pokazuje czas tu? po po?udniu.
Przyk?ad klasycznego zegara pó?nocnego24. Klasyczny wertykalny zegar pó?nocny. Nominalnie mo?e dzia?a? wy??cznie w okresie letnim w zakresie godzin od 4 do 7 rano i od 17 do 20. Ze wzgl?du na niewielki zakres godzin oraz fakt, ?e zegar zaplanowano do?? wysoko, przypuszcza? mo?na, ?e poni?ej niego znale?? mia?a si? wspomniana wcze?niej inskrypcja fundacyjna i by? mo?e tak?e dedykacja/podzi?kowanie dla Antoniego Magiera, pomys?odawcy ustawienia zegara, czy te? jakby on sam powiedzia? "kompasu dla po?ytku publicznego".
Analizuj?c ten niezwykle skomplikowany projekt Aleksandra Helda, nie trudno o narastaj?cy podziw i szacunek dla jego ogromnej wiedzy gnomonicznej. Mo?na ?mia?o powiedzie?, ?e by?a to gnomonika najwy?szych lotów, i cho? dopatrzy?em si? w ca?o?ci kilku kilku drobnych b??dów, chyl? nisko czo?a i mówi? krótko: "mistrzostwo ?wiata". Z takich zegarów i projektów powinni?my by? dumni przed mi?o?nikami zegarów s?onecznych z innych krajów. Jest to dowód niezwykle zaawansowanej wiedzy gnomonicznej polskich uczonych, godnej najwi?kszych mistrzów znanych z historii i z przyjemno?ci? przywracam o nim pami?? niniejszym tekstem.
© 2017 by GNOMONIKA.pl
Autor: Darek Oczki
liczba wizyt: 5120 | ocena: 5,00 (głosów: 2) | komentarze: 2
Przypisy
Komentarze z Forum
14.01.2017 01:01
mlose
Genialny !
zegar i artyku? oczywi?cie.
26.02.2017 02:46
Gyh
Darku, ?wietny artyku? i sporo pracy! Mam jedn? uwag? co do kszta?tu bloku, na którym s? umieszczone zegary: wschodni i zachodni. Je?li przyjmiemy, ?e jednak projektant nie pope?ni? b??du umieszczaj?c godzin? 12-t? na tarczy, to musimy przyj?? za kszta?t inny ni? prostopad?o?cienny. Sugeruj? kszta?t trapezu równoramiennego w p?aszczy?nie równikowej.
PS. Odleg?o?ci mi?dzy liniami godzinnymi na zegarze wschodnim... niez?y ba?agan
Chcesz skomentować ten artykuł bądź dołączyć do trwającej dyskusji?
Wejdź na Forum i podziel się z nami swoimi przemyśleniami i wrażeniami.