Zegary s?oneczne nale?? do pierwszych instrumentów astronomicznych, a najstarsze z tych, które dotrwa?y do naszych czasów, powsta?y 1500 lat p.n.e. ?ledz?c d?ugo?? oraz k?ty padaj?cych cieni, a tak?e wykorzystuj?c matematyczn? projekcj? sfery niebieskiej, pierwsze zegary pokazywa?y up?yw czasu, zmieniaj?ce si? pory roku i pozorny ruch S?o?ca po niebie. Odzwierciedla?y one tym samym ?wiadomo?? up?ywu czasu. Stanowi?y te? one narz?dzie pomagaj?ce dostosowa? ?ycie do biegn?cych godzin. Ju? od wieków hellenistycznych zegarów s?onecznych u?ywano do koordynacji dzia?a? takich jak posi?ki, modlitwy i interesy. Kiedy w ko?cowym okresie ?redniowiecza zacz??o powstawa? spo?ecze?stwo komercyjne, zwi?kszy?o si? poczucie presji czasu, które spowodowa?o wzrost produkcji zegarów s?onecznych i ich pó?niejszy rozwój. Osobiste czasomierze pomaga?y ludziom pracy trzyma? si? za?o?onego wcze?niej planu. Pierwszym za?o?eniem niniejszej pracy jest pokazanie, jak kultura materialna odzwierciedla?a zmiany w do?wiadczaniu przez cz?owieka zjawisk takich jak ?wiadomo?? up?ywu czasu, dostosowanie si? do czasu i poczucie presji czasu. Drugim celem jest poznanie miejsca, jakie zegary s?oneczne zajmowa?y w kulturze konsumpcyjnej. Ludzie nabywali s?oneczniki z ró?nych powodów, tak samo, jak ka?de inne konsumenckie dobra: poniewa? ich potrzebowali lub pragn?li, oraz poniewa? posiada?y symboliczn? warto?? b?d? pomaga?y tworzy? okre?lony wizerunek ich posiadacza (ryc. 1). Jako dobra materialne dostarczaj? przyk?adów spo?ecznej wy?szo?ci, struktury klasowej i lokalnych upodoba?. Szeroki wachlarz technicznych mo?liwo?ci, a tak?e wzornictwa odzwierciedla sposoby sp?dzania przez ludzi czasu oraz stopie?, w jakim wa?ne by?y dla nich religia i polityka. Z punktu widzenia historiografii, jest to zupe?nie nowe spojrzenie na stare zegary s?oneczne. Pracownicy muzeów i pasjonaci zazwyczaj skupiaj? si? na walorach matematycznych ró?nych typów s?oneczników, rozmaitymi kszta?tami i wzornictwie, czy wreszcie mistrzowskich umiej?tno?ciach poszczególnych wytwórców tych instrumentów. To oczywi?cie niezwykle warto?ciowe badania, które warte s? ka?dego nak?adu czasu. Jednak w tej pracy zamierzam wyj?? poza tego rodzaju rozwa?ania i przyjrze? si? nie tyle stronie wytwórczej, co raczej popytowi na zegary s?oneczne. Matematycy obliczali i projektowali zegary, a twórcy instrumentów wytwarzali je po to tylko, by zadowoli? swoich klientów. Te trzy grupy – matematycy, rzemie?lnicy i klienci – nie mog?y istnie? w oderwaniu od siebie. Kultura materialna stanowi?a spoiwo pomi?dzy teori?, produkcj? i konsumpcj?, a jednocze?nie by?a si?? nap?dow? ich wszystkich. Podstaw? moich dog??bnych bada? stanowi?o ponad dwa tysi?ce historycznych zegarów s?onecznych zebranych w muzeach na ca?ym ?wiecie. I cho? literatura jest niew?tpliwie cennym ?ród?em informacji, to jednak dopiero bezpo?rednie zbadanie i porównanie zegarów z ró?nych miejsc oraz okresów pozwala stworzy? wiarygodny obraz zastosowania astronomii i matematyki w codziennym ?yciu. Dwie najwi?ksze na ?wiecie kolekcje zegarów s?onecznych znajduj? si? w Planetarium Adlera i Muzeum Astronomii w Chicago oraz w Muzeum Historii Nauki w Harvardzie. Ilustracj? niniejszej pracy b?d? instrumenty z tych dwóch kolekcji [1].
1. ?wiadomo?? up?ywu czasu i dostosowanie si? do niego Pomimo faktu, ?e najstarsze znane zegary s?oneczne pochodz? z Egiptu, a ich wynalezienie datuje si? zwykle na oko?o 1500 lat p.n.e., to jednak powsta? mog?y one nawet w trzecim tysi?cleciu, kiedy to egipscy kap?ani zacz?li dzieli? zarówno dzie?, jak i noc na dwana?cie równych cz??ci [2]. W tym systemie okre?lania czasu – zwanym tymczasowym, sezonowym lub nierównym – godziny dnia i nocy wyd?u?a?y si? i skraca?y zale?nie od pór roku. Z za?o?enia godzina szósta wypada?a w po?udnie, za? godzina osiemnasta (czyli szósta godzina nocy) o pó?nocy. Taki 24-godzinny dzie? wraz ze sztuk? budowy zegarów s?onecznych dotar? za po?rednictwem Babilo?czyków do Grecji [3]. Anaxymander z Miletu uwa?any jest za twórc? gnomonu w Sparcie, który powsta? w VI wieku p.n.e. [4]. ?ród?a pisane wspominaj?, ?e te wczesne s?oneczniki s?u?y?y g?ównie do celów astronomicznych oraz kalendarzowych, i ?e by?y u?ywane do okre?lania przesile? s?onecznych i równonocy. Zegarów s?onecznych wskazuj?cych godziny zacz?to u?ywa? w Grecji i Rzymie dopiero w III w. p.n.e., jednak od tego momentu rozpowszechni?y si? ju? na dobre. Jak dowodz? ?ród?a pisane, ocala?e zegary [ryc. 2) oraz wykopaliska w Pompejach, s?oneczniki umieszczano na prywatnych posesjach, na skwerach, w pobli?u ?wi?ty? oraz przy k?pieliskach publicznych [5]. Ich funkcj? by?o koordynowanie czasu posi?ków i innych zaj??, przez co automatycznie sta?y si? spo?ecznym narz?dziem pomagaj?cym zaplanowa? dzie?. Jak to si? sta?o, ?e zwyk?y cz?owiek nieb?d?cy astronomem czy kap?anem zacz?? u?ywa? zegara s?onecznego? Jak on czy ona rozumieli czas? Odpowiedzi zale?? po cz??ci o tego, czy dana osoba ?y?a w otoczeniu miejskim, czy te? wiejskim. Ludzie ?yj?cy w spo?eczno?ciach wiejskich nie potrzebowali zegarów. Porz?dek dnia regulowany by? nie przez konwencje spo?eczne, ale raczej przez system upraw rolnych, pory dnia i nocy, zmiany pór roku oraz wschody i zachody s?o?ca. Cz??ci? tego naturalnego cyklu by?y tak?e cienie regularnie przesuwaj?ce si? po polach. ?ledzenie czasu zasiewu i ?niw, jedzenia i spania, czy te? d?ugo?ci i kierunku cienia (rzucanego przez cia?o, kij, czy inny obiekt) wprowadzi?o wie? w sfer? ?wiadomo?ci up?ywu czasu. Owa ?wiadomo?? czasu przybiera?a ró?ne formy zale?nie od miejsca i okresu w historii. W tradycyjnych spo?eczno?ciach rolniczych poczucie czasu mia?o charakter cykliczny. Z tego punktu widzenia czas dzieli? si? na powtarzaj?ce si? okresy – dni, pory roku, cykle narodzin i ?mierci oraz regularno?? potrzeb cielesnych. Dla przyk?adu w staro?ytnej Grecji i Rzymie, pro?ci ludzie dzielili dzie? na cztery cz??ci, a nadawano im nazwy wywodz?ce si? od codziennych zaj??, czy posi?ków (np. gallicantus, czyli czas piania koguta) [7]. W 1586 roku Tommaso Garzoni napisa?: "najdok?adniejszym zegarem na ?wiecie jest brzuch ch?opa", czym zobrazowa? ogólnie podzielan? opini?. Jednak?e ch?opski brzuch nie stanowi? czasomierza, na którym ka?dy móg?by polega?. Wprowadzono wi?c zegary s?oneczne, cho? nie wszyscy byli zadowoleni z tego nowej wynalazku. Rzymski komediopisarz tworz?cy w trzecim stuleciu przed Chrystusem narzeka?: N?kany g?odem autor pokaza?, ?e wprowadzenie zegarów s?onecznych wp?yn??o nie tylko na poczucie czasu, lecz tak?e na dostosowanie si? do nowego porz?dku dnia. By?o to nowym do?wiadczeniem dla mieszczan. Mieszka?cy miast staro?ytnego ?wiata byli bardziej podatni na rozplanowanie dnia wed?ug narzuconego harmonogramu, ni? ich wiejscy odpowiednicy, gdy? naturalne prace w gospodarstwie nie wymaga?y szczególnej punktualno?ci. Zegary s?oneczne by?y narz?dziem porz?dkuj?cym dzie?. To nowe podporz?dkowanie si? czasowi postrzegano rozmaicie: jedni jako nienaturalne i zabawne, a inni jako godne pochwa?y [9]. Jednak owo zdyscyplinowanie nie ogranicza?o si? jedynie do zabieganych mieszczan, gdy? przypuszczalnie najwi?ksz? potrzeb? podporz?dkowania czasowi posiada? Ko?ció?.
2. Czas ko?cielny Czas ko?cielny – podobnie jak rolniczy – mia? zasadniczo charakter cykliczny. Jego szkieletem by?y powtarzaj?ce si? ?wi?ta i rytm codziennej modlitwy. Pierwsi chrze?cijanie zwykli stosowa? znany im wcze?niej system godzin tymczasowych rozpowszechnionych przez imperium rzymskie, i ca?a liturgia opiera?a si? wtedy na nim. Tertulian (?yj?cy w latach 160-220 n.e.) proponowa? wprowadzenie porz?dku modlitw o trzeciej, szóstej i dziewi?tej godzinie dnia oraz rano i wieczorem [10]. Godziny modlitw wybrano tak, by przypomina?y o m?ce Jezusa. Wraz z pojawieniem si? struktur zakonnych, czasy modlitw zosta?y bardzo restrykcyjnie uregulowane w ka?dym zakonie osobno. Najlepiej znanym i jednocze?nie najbardziej wp?ywowym by? Zakon ?wi?tego Benedykta (utworzony oko?o roku 530 n.e.). Zgodnie z porz?dkiem benedykty?skim mia?o by? siedem nabo?e?stw w ci?gu dnia i jedno w nocy [11]. By?y one nazywane oficjami, a wszystkie razem stanowi?y Boskie Oficjum (Officium Divinum). Owymi oficjami i godzinami ich recytacji by?y: Czuwanie z czasem z??czy?o si? z recytowanymi przez brzaskiem modlitwami porannymi. Oficja Pryma, Tercja, Seksta i Nona przyj??y nazwy od tymczasowych godzin, z którymi by?y pierwotnie powi?zane. Mnisi wierzyli, ?e moc modlitwy ros?a wraz ze wspólnym wzniesieniem g?osów ca?ej religijnej spo?eczno?ci. W tym okresie Ko?ció? bardziej zainteresowany by? codziennym cyklem i rymem modlitw, ni? precyzyjnie okre?lonym czasem w ci?gu dnia, kiedy modlitwy mia?y by? chóralnie recytowane. W rezultacie czasy modlitw zacz??y stopniowo si? przesuwa?. Dla przyk?adu Nona z godziny dziewi?tej po zmianie wypada?a w po?udnie, czyli wcze?niejsz? godzin? szóst? (st?d w?a?nie wywodzi si? angielska nazwa "noon", czyli po?udnie). W celu odró?nienia godzin oficjów od cywilnych godzin tymczasowych, zacz?to nazywa? je "godzinami kanonicznymi" [12]. Ostatecznie ka?de z oficjów sta?o si? synonimem odpowiadaj?cej mu godziny dnia i w tym sensie przyj??o si? powiedzenie, ?e mnisi "recytuj? godzinki" [13]. Poza klasztorem W roku 606 n.e. papie? Sabinian wyda? mia? dekret, w którym w celu regulacji czasu modlitw, nakazywa? umieszczanie zegarów s?onecznych na ?cianach ko?cio?ów [14]. Do dzi? na setkach ko?cio?ów w Anglii i Europy kontynentalnej zobaczy? mo?na bardzo proste, wydrapane w ?cianach zegary – zwane czasem zegarami mszalnymi – które pochodz? nawet z VII wieku n.e. Umieszczano je na po?udniowych ?cianach, zwykle tu? obok wej?? dla duchownych. Cz?sto te? kanoniczne godziny na owych zegarach oznaczano znakiem krzy?a [15]. Na pó?niejszych przyk?adach, gdy ju? godziny kanoniczne uleg?y przesuni?ciu w ci?gu dnia, krzy?e zast?piono literami T, S, N, V, C, które odpowiada?y lokalnym nazwom poszczególnych oficjów [16]. Doskonale zachowany sakso?ski zegar s?oneczny zobaczy? mo?na w Kirkdale w Yorkshire (ryc. 3). Z kolei na wielkich katedrach Europy zegary umieszczano niekiedy w r?kach anio?ów strzeg?cych godzin (ryc. 4) [17]. Tego rodzaju sta?e s?oneczniki s?u?y?y ju? nie tylko klerowi w okre?laniu czasu na msz?. By przypomina? przechodniom o zatrzymaniu si? i modlitwie, by?y one wkomponowane w dobrze widoczne miejsca nad wej?ciami do ko?cio?ów. Tym samym otrzymujemy skrótowy obraz relacji spo?ecze?stwa do religii i poznawania aktualnego czasu. Zegary s?oneczne otrzyma?y now? rol? – sta?y si? publiczne. S?oneczniki mog?y tak?e stanowi? w?asno?? prywatn? i zaspokaja? osobiste potrzeby pobo?nej osoby. W ksi??ce Canterbury Tales (Opowie?ci katenberyjskie) Chaucera, spokojny mnich po porannej mszy sprawdza czas na swoim przeno?nym, s?upkowym zegarze s?onecznym i prosi ma??onk? kupca o podanie ?niadania. [QUOTE SOURCE="Geoffrey Chaucer – Opowie?ci katenberyjskie (Opowie?? ?eglarza)"]"Id? teraz cicho swoj? drog?" powiedzia?, "I podaj nam jad?o najszybciej jak si? da, Gdy? mój kompas wskaza? w?a?nie prym?." [18]