Zegary s?oneczne i kultura konsumencka Potrzeba zarz?dzania wydarzeniami w ?yciu spowodowa?a ogromny wzrost produkcji zegarów s?onecznych, ich znaczenia dla wszystkich warstw spo?ecznych, a tak?e ich precyzji. [56] Wczesnym twórcom potrzeba s?onecznych czasomierzy wydawa?a si? tak dalece oczywista, ?e nie wymaga?a ?adnych dodatkowych komentarzy. Philippe de la Hire napisa? w 1698 roku: Jednak?e spó?nienie na umówione spotkanie, czy obawy przez traceniem czasu nie wyja?niaj? w pe?ni zwi?kszonej potrzeby na posiadanie zegara s?onecznego, najcz??ciej kupowanych rodzajów s?oneczników, czy ich znaczenia w ?yciu ludzi. Sztuka gnomoniki sta?a si? cz??ci? kultury salonowej. Wielu autorów opisywa?o j? jako "racjonaln? i pouczaj?c? rozrywk? dla m?odych studentów... a tak?e dla dam i gentlemanów w ogóle". Poprawne rozumienie podstawowych zasad gnomoniki oraz jej zwi?zku z astronomi?, geometri? i optyk? uwa?ano za "oznak? wykszta?cenia i dobrych manier", a tak?e "wiod?ce do spe?nienia i doskona?o?ci". [58] W tym ?wietle posiadanie zegara s?onecznego postrzegano jako objaw dobrego urodzenia i pewnego statusu spo?ecznego. Bez w?tpienia wielu w?a?cicieli s?oneczników nie rozumia?o w pe?ni matematycznych zasad, które le?a?y u podstaw konstrukcji ich zegarów, jednak mogli udawa?, ?e tak jest lub twierdzi?, ?e posiadaj? ?rodki by to poj??, gdyby tylko tego zechcieli. Im bardziej skomplikowane i zaawansowane instrumenty posiadali, tym wi?kszy zyskiwali presti?. Na pokaz Jedn? z cech wspó?czesnych spo?ecze?stw konsumenckich jest dzia?anie na pokaz, czyli nabywanie rozmaitych dóbr w celu wyró?nienia si? lub dorównania innym. Wiele z pierwszych nowoczesnych zegarów s?onecznych dostarcza przyk?adów tego, jak ich w?a?ciciele starali si? pokaza? poprzez swoje matematycznie wyszukane i skomplikowane instrumenty. Wielokrotnie by?y one wykonywane na specjalne zamówienie. Takie s?oneczne czasomierze wytwarzane z drogich surowców jak srebro, poz?acany mosi?dz czy ko?? s?oniowa, wyci?gano z kieszeni w odpowiednim momencie w celu wywarcia wra?enia na towarzystwie. Jednym z przyk?adów (ryc. 22) jest kompendium astronomiczne datowane na rok 1557 i podpisane "V.C." (to najprawdopodobniej inicja?y flamandzkiego rzemie?lnika zatrudnionego w Londynie przez Thomasa Gemini). Kompendia by?y w ?wiecie zegarów s?onecznych rodzajem szwajcarskiego scyzoryka. By?y po??czeniem wielu instrumentów wskazuj?cych czas, zamkni?tych w mieszcz?cym si? w kieszeni pude?ku. Kompendium V.C. sk?ada si? z trzynastu tarcz po??czonych wspólnym zawiasem, tworz?c co? w rodzaju ksi??ki. Kolejne tarcze zawieraj?: tablice astronomiczne i astrologiczne, obrotowe tabele ksi??ycowe, aspectarium (zestaw ludzkich cech powi?zanych z wp?ywem konkretnych planet), kalendarze i tablice godzinowe, horyzontalny zegar s?oneczny, równikowy zegar s?oneczny, zegary ksi??ycowe, kwadrant, nokturna?, mapy nieba i map? ?wiata. [59] Kompendia nie by?y jedynym typem zegarów s?onecznych robionych na pokaz. Inny instrument (ryc. 23) znajduj?cy si? w kolekcji Muzeum Adlera – s?upkowy zegar s?oneczny z poz?acanego mosi?dzu i srebra – nadaje wyra?eniu "dla szpanu" nowy wymiar. [60] Zapewne wykonany w Pradze w 1580 roku, ten s?upkowy zegar s?oneczny mie?ci w sobie sk?adany nó? i widelec. W?a?ciciel móg? wi?c spojrze? na swój zegar, stwierdzi?, ?e ju? czas na obiad, po czym przekszta?ci? go w sztu?ce! Ró?nice klas spo?ecznych i p?ci Jednak nie ka?dy zakup podyktowany by? potrzeb? pokazania si? – zw?aszcza wtedy, gdy zegar stanowi? praktyczne narz?dzie wykorzystywane w codziennym ?yciu. S?oneczniki jednego rodzaju cz?sto ukazuj? szeroki wachlarz stylów (od prostych do bogato zdobionych), u?ytych materia?ów (od tanich do bardzo kosztownych), czy te? rzemios?a (od bardzo zgrubnego do mistrzowskiego). Owa ró?norodno?? ?wiadczy o tym, ?e poszczególne okazy funkcjonalno?ci? i form? odpowiada?y ludziom na ró?nych szczeblach struktury spo?ecznej. Zarówno kultura materialna, jak i katalogi sprzeda?owe wytwórców ?wiadcz? o tym, ?e twórcy zegarów dostosowywali swoje wyroby do zasobno?ci portfeli, b?d? konkretnych potrzeb zarówno elit, jak i ludzi prostych. Dla przyk?adu zegary s?upkowe z okresu od XVI do XIX wieku pasuj? do ró?nych warstw spo?ecznych. [61] Instrumenty z najwy?szej pó?ki wykonywano z grawerowanego srebra, poz?acanego mosi?dzu, czy te? ko?ci s?oniowej. Po drugiej stronie znajdujemy okazy wykonane na tanim papierze przyklejonym do drewna. Michael Butterfield, angielski wytwórca instrumentów naukowych pracuj?cy w Pary?u w latach 1665-1724, wymy?li? bardzo uroczy i popularny rodzaj kieszonkowego zegara horyzontalnego, w którym gnomon uformowany zosta? w kszta?cie ma?ego ptaszka. Swoje najlepsze zegary Butterfield wytwarza? bardziej ze srebra ni? z br?zu i okre?la? je mianem premier cadran (górna pó?ka). [62] Bion, Baradelle, Haye, le Maire oraz inni wytwórcy zegarów typu Batterfielda równie? dzielili klientów za pomoc? stosowanego metalu. Podobn? histori? rynków drogiego i taniego mo?na opowiedzie? z przeno?nymi, równikowymi zegarami typu augsburgskiego w roli g?ównej. [63] Zauwa?alne by?y tak?e odmienne wymagania obu p?ci. Ilustruj? to dwa instrumenty z kolekcji Planetarium Adlera. Pierwszym jest okr?g?y zegar typu augsburgskiego z ok. 1675-1700 roku wykonany ze srebra i poz?acanego mosi?dzu przez Johanna Martina w Augsburgu. Po z?o?eniu zegar mie?ci si? w srebrnym pude?ku z obrotowym wiecznym kalendarzem. Owo pude?ko dalej wk?adane jest do pude?ka mosi??nego o ?rednicy 2,5" (ok. 6,3 cm). Zegar zaprojektowano tak, by mie?ci? si? w m?skiej kieszeni. [64] Drugi instrument wykona? w tym samym okresie Philip Happacher. Jest on podobny do zegara Martina, jednak jest znacznie bardziej ozdobny, a jego opakowanie z wiecznym kalendarzem wykonano ze z?ota. Zegar ma zaledwie cal ?rednicy (ok. 2,5 cm) i doskonale mie?ci? si? w niewielkiej damskiej torebce. [65] Spo?eczna dominacja Spo?eczn? dominacj? nazywamy w?adz? cz?onków elit nad ni?szymi warstwami spo?ecznymi oraz nacisk, jaki elity wywieraj? (zwykle bez u?ycia ?rodków fizycznych) na swoich podw?adnych. W?adz? t? wida? w przep?ywie arystokratycznych smaków i warto?ci, które przechodz? do kolejnych ni?szych warstw drabiny spo?ecznej. Zegary s?oneczne s? jednym ze ?wiadków tego wp?ywu. Jednym z przyk?adów mo?e by? przypadek, gdy zegar typowo m?ski zosta? pomniejszony na tyle, by mog?a z niego korzysta? kobieta (ryc. 24). Inny przypadek znajdujemy porównuj?c zegary s?oneczne typu augsburgskiego wykonywane w okresie 100 lat. Johann Martin i Johann Mathias Willebrand pod koniec wieku XVII wytwarzali zegary augsburgskie z dalece zaawansowan? precyzj? i wykorzystuj?c najwy?szej klasy materia?y. Tymczasem oko?o wieku pó?niej Johann Nepomuk Schretteger, Lorenz Grassl i inni produkowali na szerok? skal? ten sam typ s?oneczników, jednak ju? ze znacznie ta?szym materia?ów i z zauwa?alnie ni?sz? precyzj?. [66] Dowodzi to nie tylko faktu, ?e ludzie z ró?nych warstw spo?ecznych korzystali z identycznych typów zegarów s?onecznych, ale tak?e tego, ?e elity z czasem zarzuca?y swoich zwyczajów. Rynek ta?szych imitacji sprawi?, ?e styl wy?szych sfer oraz dost?pna dla nich technologia w przeci?gu zaledwie stu lat sta?y si? pospolite. Tymczasem konsumenci z elit odrzucili stary styl, gdy? sta? si? on zbyt powszechny. Jednak?e niezb?dne s? g??bsze badania, by doj?? do pe?nego zrozumienia, czy konsumenci z ni?szych klas imitowali wy?sz? jako?? dla wywarcia wra?enia na sobie równym, by wznie?? si? ponad w?asn? klas?, czy te? by zaspokoi? jaki? inne potrzeby. Mo?liwym jest, ?e ludzie pragn?li dóbr bardziej dla w?asnej satysfakcji, ni? dla zdobycia wi?kszego presti?u, którego dodawa?o korzystanie z nich. Fa?szerstwa Falsyfikaty to kolejny czynnik zbli?aj?cy produkcj? do potrzeb konsumenckich. Niektórzy wcze?ni wytwórcy nowoczesnych instrumentów podrabiali popularne wzory i fa?szowali dzie?a s?ynnych twórców. Jako ?e ?aden rozs?dnie my?l?cy fa?szerz nie ryzykowa? by problemów podrabiaj?c prace o nik?ej warto?ci, znajduj?ce si? w muzealnych kolekcjach s?oneczniki nies?usznie przypisywane Butterfieldowi i innym, ?wiadcz? o tym, ?e na ich zegary by?o du?e zapotrzebowanie. [67] Fa?szerstwa pod??aj? za ch?ci? pokazania si? oraz spo?eczn? dominacj? w tym sensie, ?e pozwalaj? zadowoli? potrzeb? dorównania arystokracji i cieszenia si? statusem za ni?sz? cen?. Oczywi?cie o ile oszu?ci nie proponowali sprzedania podróbki, jako autentycznego towaru. Stopie? ?atwowierno?ci konsumentów zale?ny jest od kultury materialnej, jednak?e istnienie sfa?szowanych towarów daje nam pogl?d na zapotrzebowanie tworzone przez rynek. Sprytni podró?nicy Kultura materialna mówi nam o zainteresowaniach geograficznych pewnych konsumentów, cho? niekoniecznie o celach ich podró?y. Tabele umieszczane na podró?nych zegarach s?onecznych ró?ni?y si? mi?dzy sob? zale?nie od warsztatu, w którym je wytwarzano, a niekiedy nawet pomi?dzy instrumentami z tego samego ?ród?a. Na przyk?ad w po?owie wieku XVIII s?oneczniki wytwarzane w Londynie ró?ni?y si? od paryskich, za? te z Pary?a nie tylko pokazywa?y francusk? perspektyw? Europy, ale tak?e ziemie w Ameryce Pó?nocnej podbite przez Francj?. Wi?kszo?? zegarów wykonanych przez Pierre'a le Maire 2 w latach 1740-1785 wymienia?o wa?niejsze miasta Europy, podczas gdy inni na swoich zegarach umieszczali we francuskiej cz??ci ameryki Pó?nocnej od Kanady wzd?u? Mississippi a? do Nowego Orleanu i Ameryki Po?udniowej (zobacz na przyk?ad ryc. 25). [68] Jak interpretowa? te fakty? Z jednej strony istniej? dokumenty oraz dowody archeologiczne, ?e w latach 1751-1759 francuski rz?d powierza? tego rodzaju zegary s?oneczne urz?dnikom w celu "pokierowania nimi przez lasy i nieu?ytki tamtych krain". [69] Francuzi jednak nie byli odosobnieni w d??eniach do pozyskiwania nowych rynków. Inne ?ród?a twierdz?, ?e niemieckie, w?oskie i brytyjskie rzemie?lnicy wytwarzali tak?e instrumenty przeznaczone do sprzeda?y lub u?ytku w odleg?ych krajach. [70] Z drugiej strony fakt, ?e owe podró?ne s?oneczniki zawiera?y mapy terenów Pó?nocnej Ameryki nie dowodzi jeszcze, i? ich w?a?ciciele kiedykolwiek opu?cili Europ?. W pocz?tkach historii wspó?czesnej odbyto wiele podró?y fotelowych, a zegary s?oneczne pozwala?y swym w?a?cicielom na fantazjowanie o wyjazdach do miejsc takich jak Quebec czy Kalkuta. Ma?o prawdopodobnym jest by wielu posiadaczy kieszonkowych zegarów s?onecznych odby?o podró?e do miejsc pokazanych na mapach ich czasomierzy. [71] Do egzotycznych krajów nawi?zywa?y te? rysunki Turków czy ameryka?skich Indian umieszczane na pocz?tku XVII wieku na zegarach z ko?ci s?oniowej pochodz?cych z Norymbergi (ryc. 26 i 27). [72] Jedyne co mo?emy powiedzie? na pewno o tego rodzaju s?onecznikach to to, ?e w?a?ciciele uwa?ali si? za ludzi, którym takie dodatkowe informacje s? potrzebne (lub chcieli by inni tak my?leli). Specjalistyczne skale i inne dodatki dostarczaj? bardziej wiarygodnych informacji o miejscu pobyty u?ytkowników s?onecznych czasomierzy. Jako ?e obliczenie i wygrawerowanie tego rodzaju elementów by?o znacznie bardziej pracoch?onne, rzemie?lnicy nie podejmowali si? tych zada?, je?li nie wi?za?y si? one z odpowiednim wynagrodzeniem. Wi?kszo?? zegarów typu Butterfielda sprzedanych w latach 1752-94 przez Baradelle w Pary?u zaopatrzono w skale godzinowe dla szeroko?ci geograficznych 40°, 45°, 49° i 52°, które odpowiadaj? potrzebom Europejczyków. Jednak?e jeden z przetrwa?ych instrumentów posiada skale godzinowe dla szeroko?ci geograficznych 18°, 20°, oraz 25°, które s? zbyt niskie dla Europy. Zegar ten opisany jako dla Santo Domingo bez w?tpienia by? u?ywany przez kogo? na Karaibach. [73] Wczesne zegary s?oneczne wytwarzane w nadmorskim mie?cie Dieppe we Francji cz?sto zawiera?y obrotowe tabele pozwalaj?ce wylicza? czasy przyp?ywów i odp?ywów. [74] Tabel p?ywów nie umieszczano na instrumentach przeznaczonych dla wyspiarzy. Dok?adno?? Badania konstrukcji przeno?nych zegarów s?onecznych rzucaj? ?wiat?o nie tylko na odmienne umiej?tno?ci swych twórców, ale tak?e na stopie? precyzji, jakiego potrzebowali u?ytkownicy w ?yciu i w interesach. W?ród instrumentów wykonanych oko?o roku 1700 przez Michaela Butterfielda Planetarium Adlera posiada w zbiorach du?y srebrny zegar opisany jako premier cadran zaopatrzony w pi?? skal godzinowych (wszystkie podzielone na okresy 15-minutowe), tabel? z trzydziestoma miastami oraz ró?? wiatrów o trzydziestu dwóch ramionach na kompasie magnetycznym. Inny srebrny s?onecznik w tej kolekcji jest znacznie mniejszy i posiada tylko trzy skale godzinowe (z których dwie maj? dok?adno?? do pó? godziny), tabel? z osiemnastoma miastami i ró?? wiatrów o czterech wierzcho?kach. Ten mniejszy bardziej odpowiada? potrzebom dobrze urodzonego ch?opca w wieku szkolnym ni? gentlemana, i w rzeczy samej nale?a? do Brooka Taylora (matematyka), który maj?c 16 lat rozpoczyna? w?a?nie nauk? w Cambridge. [75] Rzemie?lnicy o jednakowych umiej?tno?ciach podejmowali rozmaite decyzje. Butterfield postanowi? skale szeroko?ci geograficznej swoich zegarów podzieli? co 1 stopie?, natomiast wspó?czesny mu Edmund Culpeper uwa?a?, ?e interwa?y 2-stopniowe s? bardziej zadowalaj?ce. [76] Jednak?e Culpeper podzieli? skale godzinowe na okresy 5-minutowe, podczas gdy na zegarach Butterfielda znajdujemy interwa?y od kwadransowych do pó?godzinnych. Wydaje si? zatem, ?e w?ród klientów Culpepera 2-stopniowe podzia?y szeroko?ci geograficznej mia?y mniejsze znaczenie ni? perspektywa dok?adnego odczytu czasu. Czy zwi?kszona precyzja pochodzi?a z potrzeb klientów, czy te? strategii marketingowej wytwórcy? To pytanie pozostaje otwarte.
4. Konkluzja Staro?ytnymi pochodzeniem, zaskakuj?cymi kszta?tami i matematycznym wdzi?kiem, sta?e i przeno?ne zegary s?oneczne ucz? nas wielu rzeczy o zmianach nastawienia cz?owieka do czasu. Pierwotnie rozwijane jako instrumenty astronomiczne, s?oneczniki sta?y si? spo?ecznym narz?dziem w czasach helle?skich. U?ywano ich do koordynacji czasu posi?ków i innych dzia?a?. We wczesnym ?redniowieczu by?y wa?ne w przestrzeganiu pór modlitw. Gdy pó?niej rytmy klasztorne da?y pierwsze?stwo miejskiemu, komercyjnemu spo?ecze?stwu, ludzie do?wiadczyli nie znanej wcze?niej presji czasu i potrzeby koordynacji czynno?ci ?wieckich. Czas sta? si? pieni?dzem. W rezultacie w okresie renesansu i na pocz?tku ery nowo?ytnej, produkcja zegarów s?onecznych zwi?kszy?a si? i wzros?a ich dok?adno??. Jako kultura materialna, zegary s?oneczne dostarczaj? wiedzy kim byli ich u?ytkownicy, jak sp?dzali oni czas i co uwa?ali za istotne. S?oneczniki b?d?ce po??czeniem zasad matematyki, astronomii, kartografii oraz gnomoniki, wykorzystywano do wskazania godzin mszy ?wi?tej, dat Wielkanocy i innych ko?cielnych ?wi?t ruchomych, a tak?e pokazywa?y drog? do Rzymu i Jerozolimy. S?u?y?y pielgrzymom skrywaj?c w ?rodku relikwie po ?wi?tych i zach?ca?y do pe?nej skupienia medytacji. W ?yciu ?wieckim natomiast zegary s?oneczne zaspokaja?y potrzeby kupców i ?o?nierzy, odzwierciedla?y podró? przez polityczne granice i dok?adno??, jakiej ludzie potrzebowali w swoich zaj?ciach. Zjawiska takie jak powszechny gust, zachowania na pokaz, czy dominacja klas przejawia?y si? za po?rednictwem osi?gni?? astronomii. Dr Sara J. Schechner W pocz?tkach swej kariery naukowej Sara Schechner pe?ni?a rol? opiekuna kolekcji historycznych instrumentów i ksi?g astronomicznych w Planetarium Adlera i Muzeum Astronomii w Chicago, za? pó?niej przewodniczy?a Oddzia?owi Astronomii Historycznej przy Ameryka?skim Stowarzyszeniu Astronomicznym. Obecnie piastuje stanowisko kustosza kolekcji historycznych instrumentów naukowych im. Davida P. Wheatlanda na Uniwersytecie Harwardzkim, gdzie jest cz?onkiem Departamentu Historii Nauki oraz Wydzia?u Muzealnictwa. Zajmuje te? stanowisko sekretarza Komitetu Instrumentów Naukowych przy Mi?dzynarodowej Unii Historii i Filozofii Nauki, i jednocze?nie jest aktywnym cz?onkiem North American Sundial Society (stowarzyszenia mi?o?ników zegarów s?onecznych Ameryki Pó?nocnej). Zorganizowa?a ponad 25 wystaw, jest autork? licznych artyku?ów po?wi?conych kulturze materialnej i pocz?tkom wspó?czesnej astronomii oraz dwóch ksi??ek: "Comets, Popular Culture, and the Birth of Modern Cosmology" (wyd. 1997 r.) i "Western Astrolabes" (wyd. 1998 r.). Jej aktualne badania skupiaj? si? na zegarach s?onecznych, nauce i przemianach spo?ecznych. © 2001 by Journal for the History of Astronomy

Przypisy

• Porównaj A. J. Turner, "Dialling in the time of Giovan Battista Benedetti", w: Cultura, scienza e techniche nella Venezia del cinquecento. Atti del convegno internazionale di studio Giovan Battista Benedetti e il suo tempo (Wenecja, 1987), 311-20. Gwa?towny wzrost produkcji zegarów s?onecznych i po?wi?conej im literatury w XVI w. Turner przypisuje trzem czynnikom: 1. dynamicznemu rozpowszechnieniu si? zegarów mechanicznych w Europie, 2. wbudowaniu kompasów magnetycznych w konstrukcj? zegarów s?onecznych (co otworzy?o mo?liwo?ci dla rozwoju nowych form s?oneczników przeno?nych), oraz 3. wzrostowi zainteresowania ?rodowisk matematycznych projekcjami u?ytymi w zegarach s?onecznych i wprowadzenie gnomoniki w zakres nauczania matematyki.
• Philippe de la Hire, "La gnomonique ou methodes universelles, pour tracer des horloges solaires ou cadrans sur toutes sortes de surfaces" (Pary?, 1698), syg. br-bv; t?umaczenie w?asne.
• Dwa pierwsze cytaty poczodz? z: Benjamin Martin, "The description and use of both the globes, the armillary sphere, and orrery, exemplified in a large and select variety of problems in astronomy, geography, dialling, navigation, spherical trigonometry, chronology, &c." (Londyn, [1761?]), odpowiednio str. 34 oraz iii. Trzeci cytat pochodzi ze wst?pu Leybourna do "Horometrii" Stirrupa (zob. 44).
• AP (M-363).
• S?upkowy zegar s?oneczny, styl Erasmusa Habermela, Praga, ok. 1580, gilt brass and silver, AP (M-306).
• S?upkowe zegary s?oneczne w Planetarium Adlera: styl Erasmusa Habermela, Praga, ok. 1580, poz?acany mosi?dz i srebro (M-306); [Erasmus Habermel], Praga, ok. 1580, poz?acana mied? (M-305); europejski, XVIII-XIX w., drewniane pude?ko (A-160); Savarin, Bordeaux, XVIII w., zadrukowany papier na drewnie (W-72).
• Porównaj zegary s?oneczne typu Butterfielda wykonane przez Michaela Butterfielda, Pary?, ok. 1665-1724, premier cadran, srebro, AP (A-243) z tymi zrobionymi przez Pierre'a le Maire 2, Pary?, ok. 1740, mosi?dz, AP (W-42).
• Porównaj zegary s?oneczne typu augsburgskiego wykonane przez Johanna Mathiasa Willebranda, Augsburg, ok. 1700, srebro i poz?acany mosi?dz, AP (N-11) z tymi zrobionymi przez Lorenza Grassla, Augsburg, ok. 1770, mosi?dz i posrebrzany mosi?dz, AP (T-18).
• Zegar s?oneczny typu augsburgskiego w srebrnym obrotowym pude?ku z mosi??n? wk?adk?, Johann Martin, Augsburg, ok. 1675-1700, srebro i poz?acany mosi?dz, AP (A-98).
• Zegar s?oneczny typu augsburgskiego w brotowym pude?ku, Philip Happacher, Freiburg?, ok. 1675-1700, z?oto, srebro, poz?acany mosi?dz, AP (A-104).
• Cztery zegary s?oneczne typu augsburgskiego w Planetarium Adlera: Johann Martin, Augsburg, ok. 1675-1700, srebro i poz?acany mosi?dz (A-98); Johann Mathias Willebrand, Augsburg, ok. 1700, srebro i poz?acany mosi?dz (N-11); Johann Nepomuk Schrettegger, Augsburg, ok. 1797-1843, poz?acany i posreb?any mosi?dz (T-17); Lorenz Grassl, Augsburg, ok. 1770, mosi?dz i posreb?any mosi?dz (T-18).
• Przyk??d fa?szerstwa: zegar typu Butterfielda, Pary?, ok. 1700, AP (M-312, N-5), oraz CHSI (7009, 7011).
• Porównaj zegar typu Butterfielda wykonany przez Pierre'a le Maire 2, Pary?, ok. 1740, mosi?dz, AP (W-42), posiadaj?cy typowe europejskie tablice, z innym zegarem typu Butterfielda wykonanym przez Pierre'a le Maire 2, Pary?, ok. 1750-1785, mosi?dz, AP (T-58), na którym zamieszczono tablic? z czternastoma miastami le??cymi we francuskiej cz??ci Ameryki Pó?nocnej. Porównaj te? uchylny zegar z mosi?dzu tego samego autora, AP (W-57), na którym pokazano francuskie posiad?o?ci wzd?u? Mississippi od Nowego Orleanu a? do Ameryki Po?udniowej.
• Cytat pojawia si? na manuskrypcie w?o?onym do opakowania zegara typu Buttarfielda wykonanego przez Pierre'a le Maire 2, danowanego na rok 1743, który nale?y do kolekcji Muzeum Stewarta w Montrealu. Zegar ten posiada tablice podobne do omawianych w odno?niku 68. Zapisy archeologiczne zobacz: Silvio A. Bedini, "Thinkers and tinkers" (Nowy Jork, 1975), str. 264, 442 n. 14, oraz Ryc. 22-23.
• Gouk, "Ivory sundials of Nuremberg" (zob. 21), str. 106-10. W kolekcji Planetarium Adlera znajduje si? angielski pier?cieniowy zegar uniwersalny z francuskimi nazwami miesi?cy na skali kalendarza (N-32); oraz niemiecki zegar z angielsk? ró?? wiatrów (N-9). Oba pochodz? z XVIII w.
• Zobacz na przyk?ad: zegar typu Battarfielda wykonany przez Jean-Gabriel-Augustina Chevalliera, Pary?, ok. 1796-1840, mied?, mosi?dz, posreb?any mosi?dz, AP (A-97), na którym zamieszczono miasta od Pary?a do Quebecu, Warszawy i Rzymu; dyptych z ko?ci s?oniowej, Hans Ducher 2 lub Hans Ducher 3, Norymberga, ok. 1570-1621, AP (DPW-30), obejmuj?cy Arfyk? i Moskw?; oraz uniwersalny zegar pier?cieniowy przypisywany Johannpwi Sommerowi, Augsburg, ok. 1660-1702, AP (A-166), który zawiera Kalkut?, Goa, oraz Konstantynopol.
• Dyptych z ko?ci s?oniowej, Thomas Ducher, Norymberga, ok. 1620-40, CHSI (7579).
• Porównaj zegary typu Butterfielda wykonane przez Jeana Louisa Jacquesa Baradelle'a, Pary?, ok. 1752-94, srebro, AP (W-41, N-6 i W-67).
• Zobacz nast?puj?ce zegary s?oneczne z ko?ci s?oniowej typu Blouda w Planetarium Adlera: Gabriel Bloud, Dieppe, ok. 1666 (N-20); dwa niepodpisane instrumenty, Dieppe, ok. 1650-70 (A-163, W-30); i Jacques Senecal z Felixem Gervaisem, Dieppe, ok. 1660 (DPW-18).
• Zegary typu Butterfielda, Michael Butterfield, Pary?, ok. 1665-1724, srebro, AP (A-243, W-219).
• Inklinowany zegar sloneczny, Edmund Culpeper, Londyn, ok. 1713-38, srebro, AP (W-130).

Seria: Sara Schechner – Zegary s?oneczne, nauka i przemiany spo?eczne

• Zegary s?oneczne, nauka i przemiany spo?eczne (cz. 1)
  
• Zegary s?oneczne, nauka i przemiany spo?eczne (cz. 2)
  
• Zegary s?oneczne, nauka i przemiany spo?eczne (cz. 3)
  

Komentarze z Forum