Podajemy rys historii gnomoniki pióra dr F. Przypkowskiego w J?drzejowie, wybitnego znawcy tej dziedziny astronomii, w?a?ciciela jednego z najbogatszych muzeów zegarów s?onecznych w Europie. (Urania – Red.) Ju? cz?owiek pierwotny z okresu neolitycznego, ustawiaj?c w rz?dy nieobrobione wielkie g?azy, kierowa? je ku wschodowi i zachodowi s?o?ca w czasie przesile? lub porówna? dnia z noc?, a nawet ustawia? je na linii po?udniowej. By?y to tak zwane menhiry. Egipcjanie buduj?c piramidy ?ciany ich stawiali pod?ug stron ?wiata, a dla okre?lenia chwili po?udnia i oznaczenia linii po?udniowej u?ywali pionu, rzucaj?cego cie? na równ? powierzchni?, co by?o ju? zacz?tkiem zegara s?onecznego. S?ynne egipskie obeliski, umieszczane przed ?wi?tyniami, s? pozosta?o?ciami po tego rodzaju urz?dzeniach dla oznaczania chwili po?udnia. Biblia w kilku miejscach wspomina o zegarze s?onecznym króla Judy Achaza (VIII wiek przed Chrystusem). Aztekowie w Meksyku, Inkasi w Peru i Hindusi (olbrzymie zegary s?oneczne w Delhi, Jeypore) znali dobrze prawid?a gnomoniczne. Staro?ytne Chiny, Chaldeja i Babilon zajmowa?y si? gnomonik? o naukowych podstawach. Z Babilonu przenikaj? wiadomo?ci o budowie zegarów s?onecznych do Greków. Herodot mówi, ?e "πóλος χαι γνωμóν (polos kai gnomon)" dostaj? si? do Greków od Babilo?czyków, gdy? oko?o 35-tej olimpiady przybywa Chaldejczyk Beroz [1] do Aten i na wyspie Kos zak?ada szko??, której uczniami mi?dzy innymi byli Anaximander (610-546 r.) i Anaximenes (588-524 r.). Grecy nawet Anaximenesa uwa?aj? za wynalazc? zegara s?onecznego. Jak utrzymuje Vitruvius ("De architectura", Lib. IX, cap. 9) by? to typ zegara s?onecznego "scaphe" inaczej zwany "hemicyclium excavatum ex quadrato", zbudowany wed?ug Beroza. Nauk? o zegarach s?onecznych zajmowali si?: Arystarch z Samos, Scopas, Eudoxus z Knidos, Teodosius i inni. Dzi? jeszcze mo?na ogl?da? w Atenach wie?? wiatrów, na której s? ?lady zegarów s?onecznych, zbudowan? przez Andronikosa Kirrestesa oko?o 50 roku przed Chrystusem. Grecki wyraz "γνωμóν (gnomon)" [2] daje nazw? nauce o zegarach s?onecznych – gnomonice, inaczej nazywanej horologiografi?. Zasady gnomoniki z Grecji dostaj? si? do Rzymu, dowodem tego s? wykopywane zegary s?oneczne w Tusculum, Pompei, Herculanum; mo?na je ogl?da? w muzeach Rzymu i Palermo. Konsul Valerius Messala przywióz? zegar s?oneczny do Rzymu z Sycylii, na wzór którego Martius Philippus ka?e robi? inny, dostosowany do szeroko?ci geograficznej Rzymu. Z Italii zegary s?oneczne przedosta?y si? do Arabii, gdzie mia?y znaczenie przede wszystkim religijne; gdy cie? wskazówki wskazywa? kierunek, w którym znajduje si? Mekka, chwila ta by?a og?aszan? publicznie jako chwila specjalnej modlitwy. Arabowie gnomonik? nazywali "geometri? religijn?", a zegary s?oneczne ich by?y to przewa?nie poziome p?yty marmurowe zwane "rachamet", stale przy tym by?y ulepszane (pocz?tkowo mia?y pionowo osadzon? wskazówk?) przez najlepszych matematyków, poczynaj?c od Mahomeda ben Musu al Chowarezmi (zm. 835 lub 845 r.), Hebasael Hasibel Merwasi (zm. 864 lub 874 r.), Tabit'a ben Quorra (826-901 r.), Al Battani'ego (zm. 929 r.), Ibn Junis'a (zm. 1009 r.) a? do Abul'a Hassana (zm. 1270). Prace Arabów opiera?y si? ju? na rzetelnych podstawach matematyki, a w szczególno?ci na prawach trygonometrii p?askiej i kulistej. Kiedy gnomonika u Arabów poczyni?a ju? znaczne post?py, to Europa zachodnia i ?rodkowa w tej dziedzinie opiera?a si? przewa?nie na czystej empirii. Nieco o?ywiony ruch rozpocz?? si? ju? jednak, kiedy papie? Sabinianus (604-606 r.), ten sam, który zaprowadzi? dzwony po ko?cio?ach, nakaza?, aby na ?cianie ka?dego ko?cio?a by? zegar s?oneczny. Dzi?ki temu ca?a nauka gnomoniki wesz?a do klasztorów, gdzie by?a opracowywan? i ulepszan?. Ruch naukowy, wzmagaj?c si? poprzez drug? po?ow? XV w., w wiekach XVI, XVII i XVIII doprowadzi? rozwój gnomoniki do tego szczytu, w jakim si? dzi? znajduje. Ka?dy prawie astronom wówczas uprawia? gnomonik?, a wi?c: Peuerbach (1423-1461 r.), Regiomontanus (1436-1476 r.), Kopernik (1473-1543) i inni. Zajmowali si? ni? tak?e wielcy arty?ci jak Albrecht Durer (1471-1528), a specjalnie dziedzinie tej po?wi?cili si?: Orontius Fineus (druk 1531 r.), Gemma Frisius (1551 r.), Andrzej Schoner (1562 r.), Bart?omiej Scultetus (1572 r.), Franciszek Maurolycus (1575 r.); najwspanialsze jednak, dobrze przemy?lane dzie?o zostawi? nam Jezuita Krzysztof Clavius z Bambergi (1581 r.), dedykowane Stefanowi Batoremu. Na dziele tym wzorowa?o si? bardzo wielu jego nast?pców, z których warto wymieni?: Pawe? Galucci (1598 r.), Piotr de St. Magdaleine (1645 r.), Pardies (1676), De la Hire (1698 r.), Richet (1701 r.), Ozanam (1723 r.) i wielu innych. Z nich na specjalne wyró?nienie zas?uguj?: Anastazy Kircher (1646 r.) oraz Emanuel Maignan (1638 r.), którzy opracowuj? ca?y szereg w?asnych odmiennych typów zegarów s?onecznych. Wieki XIX i XX nie wiele ju? doda?y. W XVII i XVIII wieku masow? produkcj? kieszonkowych zegarów s?onecznych wyró?niaj? si? miasta: Augsburg, Norymberga i Pary?, gdzie rozpowszechnia si? specjalny typ opracowany przez Miko?aja Biona w pierwszej po?owie XVIII w. Z nowszych autorów pisz?cych o budowie zegarów s?onecznych wspomn? Bigourdana (1922 r.), Drecker'a (1925 r.), Green'a (1926 r.) i Arvanitaki (1934 r.). Oprócz w?a?ciwych zegarów s?onecznych w wielu miejscowo?ciach budowano gnomony, czyli s?upy zaopatrzone kulk? lub otworem na wierzcho?ku rzucaj?ce przej?cie promienia s?onecznego przez lini? po?udniow? lub te? by?y to po prostu otwory w oknach czy sklepieniach wysokich ko?cio?ów, przez które promie? s?oneczny w chwili prawdziwego po?udnia miejscowego pada? na lini? po?udniow? wyryt? na posadzce ko?cio?a, jak to widzimy w katedrze we Florencji, w ko?ciele ?w. Petroniusza w Bolonii, ?w. Sulpicjusza w Pary?u i innych. Budowa zegarów s?onecznych sprowadza si? do rozwi?zania podstawowego zadania: oznaczenia przeci?? p?aszczyzn kó? godzinnych z dan? jak?kolwiek p?ask? czy krzyw? powierzchni?. Mo?e sta? si? to na drodze mechanicznej, graficznej lub trygonometrycznej. Wszystkie te trzy dzia?y maj? sw? odr?bn? histori?; szczup?e ramy pisma nie pozwalaj? na wchodzenie w te szczegó?y. Materia?, jaki by? u?ywany do budowy zegarów s?onecznych, wystawionych na dzia?anie czynników atmosferycznych, musia? by? trwa?y: kamie?, ?elazo, br?z lub o?ów, na murach za? sgraphito lub tempera. Zegary przeno?ne, ma?e, kieszonkowe, by?y wyrabiane przewa?nie z ko?ci s?oniowej, srebra, do tego celu s?u?y? równie? z?ocony i srebrzony br?z, mosi?dz, wreszcie rysunek na pergaminie lub papierze przyklejany na drzewie. A teraz: jak sprawa gnomoniki przedstawia?a si? w Polsce? Najstarszy ?lad naukowych zainteresowa? u nas gnomonik? mamy przechowany w British Museum z r. 1476 w pracy Miko?aja Abstemiusa Wodki, pierwszego nauczyciela astronomii Miko?aja Kopernika. Z tego te? czasu pochodz? dwa najstarsze zegary s?oneczne w Polsce, jakie obecnie znamy. Oba s? umieszczone na dwu s?ynnych przyrz?dach astronomicznych w zbiorach krakowskich: globusie Marcina Bylicy z Olkusza i torquetum Regiomontanusa. Prof. L. Birkenmajer podaje, ?e w r. 1490 ten?e Miko?aj Wodka wraz z 17-letnim Miko?ajem Kopernikiem buduje zegar s?oneczny na katedrze we W?oc?awku. Dzi? istniej?cy tam zegar s?oneczny nie jest tym samym, który Wodka z Kopernikiem skonstruowa?. Zegar ówczesny zosta? zniszczony w XVII w. podczas przybudowania w tym miejscu kaplicy do katedry. Na kaplicy zrobiono wtedy nowy zegar s?oneczny (sgraphito), który tradycja nies?usznie wi??e z Kopernikiem. W?asnor?cznie stwarza Kopernik zegar s?oneczny na ?cianie kru?ganku przylegaj?cego do jego mieszkania, które zajmowa? na zamku w Olsztynie pomi?dzy 1516 a 1521 r. Jest to bardzo ciekawy przyk?ad zegara refleksyjnego, gdzie godziny i k?ty odchyle? od linii równonocnej wskazuje wewn?trz kru?ganka ?wiate?ko odbite od lusterka w oknie umieszczonego. Tablica tego zegara zachowa?a si? w kru?ganku zamkowym do dzisiaj, wymaga jednak rekonstrukcji i odtworzenia lusterka. (Vide ok?adka tego zeszytu Uranii). O powszechno?ci u?ywania zegara s?onecznego w XVI w. ?wiadcz? niektóre miejsca w literaturze pi?knej. Podobnie jak Shakespeare w komedii "Jak wam si? podoba" (Akt II. Scena VII) wspomina godziny up?ywaj?ce wraz z cieniem na zegarze s?onecznym, tak u nas Jan Kochanowski po?wi?ca zegarowi s?onecznemu jedn? ze swych fraszek [3], w sposób zreszt? krotochwilny. W XVII w. o urz?dzaniu zegarów s?onecznych w Polsce pisze S?upski w r. 1618. W akademii zamojskiej (1594-1784) jako przedmiot osobny wyk?adan? by?a: Oko?o 1630 r. Jan Bro?ek wyk?ada? gnomonik? na uniwersytecie krakowskim. Szymon Petruwjusz w tym samym mniej wi?cej czasie wyk?ada gnomonik? w akademii pozna?skiej. Jan Heweliusz, wielki astronom gda?ski, który od r. 1677 pobiera od Jana III Sobieskiego sta?? pensj? za swe prace naukowe, buduje zegary s?oneczne w Gda?sku i Wilanowie. Ten ostatni, wykonany ok. 1686 r., zachowa? si? z niewielkimi tylko uszkodzeniami. O gnomonice mi?dzy innymi pisz?: J. To?ski (1645 r.), J. Bro?yna (1665 r.), Stanis?aw Solski (1686 r.), a nast?pnie J. Tu?awski (.1756 r.), A. Fr?czkiewicz (1819 r.), Pawe? Krzy?anowski (1820 r.), Wincenty Karczewski (1828 r.), Wojciech Jastrz?bowski (1843 r.), który opisuje przez siebie wynaleziony przyrz?d (gnomonograf) s?u??cy do rysowania zegarów s?onecznych na dowolnych powierzchniach, wreszcie ks. Tomasz Kowalski (1863 r.), Daniel Wierzbicki (1886 r.), Aleksander Tarnawski (1930 r.) i inni. W dobie stanis?awowskiej powsta?o w Polsce wyj?tkowo du?o artystycznych zegarów s?onecznych. Wyrabiali u nas zegary s?oneczne: Antoni W?grzynowicz, Holtz, Józef Morawski, Steffel i inni. W pierwszej po?owie XIX w. w Warszawie wyrabiaj? masowo zegary s?oneczne optyk Pik i Sommer. Zegar s?oneczny oprócz godzin i ich cz??ci wskazywa?: wysoko?? s?o?ca (almucantharat), odleg?o?? s?o?ca od linii po?udniowej (azymuth), znaki zwierzy?cowe (zodiacus), w które wst?puje s?o?ce danego dnia, pocz?tek i koniec pór roku, godziny wschodu i zachodu s?o?ca, pe?ni? wi?c rol? kalendarza wskazuj?c nawet niektóre uroczysto?ci ko?cielne i tak dalej. Zegar s?oneczny pomimo zastosowania lunety przej?ciowej, radia, chronometrów itp., nie jest anachronizmem. Dobrze pod?ug wymogów nauki urz?dzony zegar s?oneczny mo?e wskazywa? czas z dok?adno?ci? do kilku sekund, a nawet gdyby tylko dawa? dok?adno?? do jednej minuty, to wystarczy?oby to dla naszych potrzeb codziennych przy regulowaniu zegarów i zegarków. Maeterlinck nawet mówi: Jest to mo?e za wiele powiedziane, ale i obecnie mo?emy mie? pewn? korzy?? z zegara s?onecznego tam, gdzie innych sposobów do regulowania zegarów zwyk?ych nie ma. Zegary s?oneczne powinny by? umieszczane na ?cianach ko?cio?ów i szkó?, na budynkach zarz?dów gminnych lub spó?dzielni, z warunkiem, ?e, jako przyrz?dy miary czasu, musz? by? wykonane ze znajomo?ci? rzeczy. Stanowi? one poza tym doskona?y motyw zdobniczy w architekturze budynku oraz pobudzaj? my?l do zastanowienia si? nad budow? wszech?wiata, co pot?guje jeszcze cz?sto umieszczona na nich odpowiednia sentencja natury filozoficznej.

Przypisy

• Historyk Beroz ?y? pó?niej o lat dwie?cie.
• Index – wskazówka.
• Jan Kochanowski – Na ?las?:
  Sta? ku s?o?cu, a rozdziew g?b?, panie ?lasa,
  A ju? nie b?dziem szuka? inszego kompasa
  Bo ten nos, co? to g?by ju? ledwie nie minie,
  Na z?bach nam uka?e, o której godzinie.

Seria: Artyku?y Feliksa Przypkowskiego

• Rys historyczny gnomoniki - nauki o budowie zegarów s?onecznych
  
• Przyrz?d najprostszy do oznaczenia czasu