Wiele osób si? zgodzi, ?e najciekawszy zespó? zegarów s?onecznych istnia? w Greenwich w latach 60. Wtedy to Narodowe Muzeum Morskie zleci?o wykonanie serii s?onecznych czasomierzy ?ciennych, które mia?y ozdobi? kilka po?udniowych i wschodnich ?cian budynków dawnego Obserwatorium Królewskiego. Zadaniem tych zegarów by?o proste i obrazowe wyja?nienie ró?nych sposobów wykonywania s?oneczników. To tak, jakby wszystkie mo?liwe rodzaje linii godzinowych towarzysz?ce z?o?onym zegarom s?onecznym, odejmowa? jeden za drugim i umieszcza? na osobnych tarczach. Projekt powierzono najwi?kszemu ówczesnemu ekspertowi od gnomoniki, doktorowi Tadeuszowi Przypkowskiemu z J?drzejowa, za? wykonanie rzemie?lnikowi z Brytyjskiego Departamentu ?rodowiska. Ka?dy z zegarów by? doskona?ym przyk?adem mo?liwo?ci wspó?czesnego rzemios?a i jednocze?nie idealnym narz?dziem do pokazania ludziom historii mierzenia czasu. Wykonane z drewna s?oneczniki nie mia?y ?adnych dodatkowych ozdób – pomalowano je tylko i poz?ocono kilka elementów, by pasowa?y do otoczenia. Niestety drewniana konstrukcja w wilgotnym klimacie nie przetrwa?a zbyt d?ugo, przez co po jakim? czasie zegary zosta?y zdemontowane i dzi? nie ma ju? po nich ?ladu. Trzy z tych zegarów umieszczono na wschodniej ?cianie budynku zwróconej ku dziedzi?cowi Flamsteed House. Dwa spo?ród nich ilustruj? rodzaje linii godzinowych.

1. HORAE INAEQUALES SEU PLANETARIAE (godziny nierówne lub planetarne) Zegar ten pokazuje staro?ytny system mierzenia czasu, w którym to zarówno dzie?, jak i noc podzielone by?y na 12 równych godzin. Jednak?e w systemie tym poza momentami równonocy, godziny dnia mia?y inn? d?ugo?? ni? godziny nocne, czyli innymi s?owy nie by?y sobie równe i st?d pochodzi ich nazwa – godziny nierówne. Latem godziny dzienne s? d?u?sze od nocnych, za? zim? sytuacja si? odwraca. Oczywi?cie zegar s?oneczny pokazuje wy??cznie godziny dzienne, których pomiar rozpoczyna? si? wraz ze wschodem s?o?ca i ko?czy z jego zachodem. W dniu przesilenia letniego, czyli 21 czerwca, d?ugo?? godziny antycznej osi?ga?a swoje maksimum i trwa?a a? 83 minuty, podczas gdy w czasie przesilenia zimowego – 22 grudnia – czas trwania godziny skraca? si? do zaledwie 39 minut. Gnomon tego zegara ma posta? li?cia koniczyny z otworkiem w jego ?rodku, przez który przechodz? promienie s?oneczne rzucaj?c na tarcz? punkt ?wiat?a. By odczyta? czas nale?y zaobserwowa? po?o?enie ?wietlnej plamki w stosunku do najbli?szej linii godzinowej. Zdj?cie obok pokazuje po?o?enie cienia gnomonu w okolicach letniego przesilenia, za? punkt ?wiat?a jest mniej wi?cej w po?owie drogi mi?dzy liniami godzin III i IV kieruj?c si? w dó? w kierunku godziny IV. Oznacza to, ?e od wschodu s?o?ca min??o w?a?nie mniej wi?cej 3 godziny i 38 minut wed?ug czasu staro?ytnego. Bior?c pod uwag?, ?e godzina ma w tym okresie ok. 83 minut d?ugo?ci, oznacza to 5 godzin i 3 minuty czasu wspó?czesnego. Teraz nale?y doda? t? warto?? do czasu wschodu s?o?ca – w tym przypadku jest to 21 czerwca, godz. 3:42 w Londynie wed?ug po?udnika zerowego w Greenwich (GMT) – co daje w przybli?eniu godzin? 8:45. Po dodaniu do tego wyniku jeszcze godziny dla czasu letniego otrzymujemy ok. 9:45 letniego czasu brytyjskiego (BST). Po zastosowaniu poprawki równania czasu otrzymamy rzeczywisty czas urz?dowy. Z powodu zmieniaj?cego si? okresu trwania godzin staro?ytnych (czasem by?y d?u?sze, a czasem krótsze) zwane s? te? niekiedy tymczasowymi lub chwilowymi. Systemu tego u?ywali ?ydzi i dlatego czasem okre?la si? je tak?e jako ?ydowskie. W?ród astrologów uwa?a si?, ?e ka?da z godzin – podobnie jak dni tygodnia – dominowana jest przez jedno z siedmiu cia? niebieskich: S?o?ca, Ksi??yca i pi?ciu dalszych planet Uk?adu S?onecznego. St?d te? pojawia si? alternatywna nazwa: godziny planetarne. Przypuszczalnie w?a?nie od nazw planet pochodz? w wielu j?zykach nazwy dni tygodnia (np. w j?zyku angielskim Saturday od Saturna, Sunday od S?o?ca i Monday od Ksi??yca).

2. HORAE AEQUALES (godziny równe) Na zdj?ciu obok wida? klasyczny, pionowy zegar s?oneczny skierowany ku wschodowi z deklinacj? 13,5° w kierunku pó?nocnym, co spowodowane jest odchyleniem ?ciany, na której zegar umieszczono. Pokazuje on godziny równe zwane te? równikowymi, z którymi jeste?my obecnie do?? dobrze zaznajomieni. W tym systemie ca?a doba podzielona jest na 24 jednakowe cz??ci, czyli godziny. Innymi s?owy zegar pokazuje godziny europejskie, które odmierzane s? od pó?nocy – po 12 godzinach nast?puje po?udnie, a po nast?pnych 12 znowu pó?noc. Termin godziny równikowe pochodzi od pomiaru czasu na równiku niebieskim, b?d?cym rozszerzeniem p?aszczyzny równika ziemskiego. Niekiedy godziny równe okre?la si? te? astronomicznymi, które s? one jednakowymi odst?pami czasu mierzonymi od po?udnia, czyli ?rodka dnia. W omawianym zegarze linie godzinowe opisane s? od góry rzymskimi liczbami (w przedziale od IV do X), za? od do?u liczbami arabskimi (od 4 do 10). Obie skale okre?laj? wy??cznie godziny przedpo?udniowe. Gnomon ma kszta?t kwiatu ró?y z otworkiem w samym ?rodku, przez który promienie s?oneczne rzucaj? na tarcz? zegara punkt ?wietlny. Odczytuj?c czas nale?y odszuka? lini? godzinow? najbli?sz? owego punktu. Na zdj?ciu cie? gnomonu znajduje si? pomi?dzy liniami godzin 8:00 i 9:00, natomiast punkt ?wietlny jest niemal idealnie pomi?dzy lini? pó?godzinn? i lini? kwadransow?, co odczyta? nale?y jako godzin? 8:37 lokalnego czasu pozornego (s?onecznego). Stosuj?c tu równanie czasu, które da wynik plus-minus kilka minut, otrzymamy czas ?redni Greenwich (GMT), a po dodaniu jednej godziny (je?li ma to zastosowanie) otrzymamy letni czas brytyjski (BST), który b?dzie czasem wskazywanym przez zegarki.

3. ZODIACUS (Zodiak) Zegar ten pokazuje po?o?enie S?o?ca na zodiaku, czyli astrologiczny znak zodiaku, w którym przebywa ono w chwili obserwacji. Zosta? on tak wykre?lony, by wskazywa? deklinacj? S?o?ca, a zatem obserwowan? odleg?o?? k?tow? S?o?ca na pó?noc lub po?udnie od równika (a ?ci?lej: równika niebieskiego), mierzon? w stopniach, minutach i cz??ciach dziesi?tych minut. W ci?gu roku deklinacja S?o?ca ci?gle si? zmienia, od +23,5°, gdy na pó?kuli pó?nocnej mamy przesilenie letnie, do -23,5° w czasie przesilenia zimowego. Zmiany te s? wynikiem ruchu Ziemi po orbicie wokó? S?o?ce oraz nachylenia osi obrotu Ziemi pod katem 23,5° do prostej prostopad?ej do p?aszczyzny jej orbity. Linie na zegarze okre?laj? momenty wej?cia S?o?ca do znaku zodiaku i wyj?cia z niego, b?d?c w rzeczywisto?ci niczym innym, jak tylko projekcj? linii deklinacji S?o?ca dla wspomnianych dat. Obszary pomi?dzy liniami odpowiadaj? kolejnym znakom zodiaku: symbole w górnej cz??ci tarczy zegara odnosz? si? do znaków zimowych i wiosennych, za? te przy prawej kraw?dzi tarczy wskazuj? znaki letnie i jesienne. Nazwy znaków zodiaku pochodz? od gwiazdozbiorów, w których obserwowano S?o?ce mniej wi?cej 2000 lat temu. Zodiak to umownie wyznaczony pas gwiazd opasaj?cy sfer? niebiesk?, obejmuj?cy pozorne drogi S?o?ca, Ksi??yca i planet. ?rodkiem tego pasa biegnie pozorna roczna droga S?o?ca, odzwierciedlaj?ca ruch Ziemi po orbicie; nazywamy j? ekliptyk?. Nazwa ta pochodzi od greckiego terminu ekleiptike, oznaczaj?cego „za?mienie”, gdy? aby dosz?o do za?mienia, Ksi??yc musia? znale?? si? na ekliptyce lub bardzo blisko niej. Konstelacje zodiakalne rozci?gaj? si? na mniej wi?cej 8,5° po ka?dej stronie ekliptyki, co w sumie tworzy pas o szeroko?ci ok. 17°. Pas ten dzieli si? na 12 cz??ci zwanych znakami zodiaku, a ka?dy z nich zajmuje przedzia? 30° (d?ugo?ci ekliptycznej), mierzonych po obwodzie ekliptyki. Ka?dy znak otrzyma? nazw? od konstelacji widocznej w danym przedziale w czasach, gdy wymy?lono zodiak. Z powodu precesji punktów równonocy znaki zodiaku odsuwaj? si? od swoich rodzimych konstelacji ruchem wstecznym w tempie oko?o jednego znaku na 2100 lat. Ten w?a?nie ruch powoduje, ?e dzisiejsze znaki zodiaku nie pokrywaj? si? z gwiazdozbiorami o tej samej nazwie, a S?o?ce wcze?niej pojawia si? w danej konstelacji ni? w odpowiadaj?cym mu znaku. Dawniej znaki zodiaku by?y wykorzystywane przez astrologów i astronomów dla okre?lenia na ekliptyce pozycji S?o?ca, Ksi??yca i planet. W XVII wieku wi?kszo?? astronomów porzuci?a ten system, jednak do dzi? korzystaj? z niego astrologowie. Gnomon tego zodiakalnego s?onecznika ma form? kwiatu ostu (ostro?nia) z otworkiem w ?rodku, przez który przechodz? promienie s?oneczne i rzucaj? na tarcz? punkt ?wietlny. Aby skorzysta? z zegara nale?y odszuka? na tarczy ten punkt i sprawdzi? w pobli?u linii którego znaku si? on znajduje. Pod koniec wrze?nia punkt widoczny b?dzie w okolicach znaku , który oznacza Wag?. Cie? gnomona i punkt ?wietlny b?d? przesuwa? si? ku do?owi w okolicach ?rodka tarczy, wskazuj?c dat? wej?cia S?o?ca w znak Wagi. Oznacza to, ?e S?o?ce w chwili obserwacji znajduje si? w konstelacji Wagi. Znaki zodiaku

Pora roku	Symbol	Nazwa ?aci?ska	Nazwa polska	Data wej?cia S?o?ca
Znaki wiosenne		Aries	Baran	21 marca
		Taurus	Byk	20 kwietnia
		Gemini	Bli?ni?ta	21 maja
Znaki letnie		Cancer	Rak	21 czwerwca
		Leo	Lew	23 lipca
		Virgo	Panna	23 sierpnia
Znaki jesienne		Libra	Waga	23 wrze?nia
		Scorpio	Skorpion	24 pa?dziernika
		Sagittarius	Strzelec	22 listopada
Znaki zimowe		Capricornus	Kozioro?ec	22 grudnia
		Aquarius	Wodnik	20 stycznia
		Pisces	Ryby	19 lutego

Bardzo dzi?kujemy doc. dr hab. Jaros?awowi W?odarczykowi z Instytutu Historii Nauki PAN za pomoc w przek?adzie opisu zegara pokazuj?cego Zodiak.

Seria: Zegary Tadeusza Przypkowskiego w Greenwich

• Przeciwne bieguny - wspomnienia o T. Przypkowskim (cz. 1)
  
• Polskie dziedzictwo - wspomnienia o T. Przypkowskim (cz. 2)
  
• Zegary s?oneczne Tadeusza Przypkowskiego w Greenwich (cz. 1)
  
• Zegary s?oneczne Tadeusza Przypkowskiego w Greenwich (cz. 2)
  
• Zegary s?oneczne Tadeusza Przypkowskiego w Greenwich (cz. 3)
  
• Chcemy odtworzy? zegar s?oneczny Przypkowskiego w Greenwich
  
• Polski zegar s?oneczny w Greenwich
  

Komentarze z Forum