W Polsce zegary s?oneczne konstruowano przez wiele stuleci i na ró?nych obszarach, które niekoniecznie w danym czasie do Polski nale?a?y. Cz??? z tych instrumentów powsta?a na prywatnych terenach otaczaj?cych posesje królewskie b?d? nale??ce do naszych wielkich rodów, inne ozdabia?y miejsca publiczne, takie jak rynki i ratusze miejskie, a jeszcze inne pojawia?y si? na ?cianach ko?cio?ów. Przez ostatnie sto lat niewiele osób zauwa?a?o zegary, a prawdopodobnie jeszcze mniej si? nad nimi zastanawia?o, czy przejmowa?o ich stanem. Dlatego te? zazwyczaj ma?o znanym faktem by?a cho?by przybli?ona ilo?? zabytków polskiej gnomoniki. Po wojnie, szacuj?c s?oneczniki trzeba by?o wzi?? pod uwag? fakt, ?e nasze granice znacznie si? zmieni?y. Wraz z odci?ciem terenów wschodnich, do??czy? ca?y Dolny ?l?sk, który swoim poprzednim mieszka?com zawdzi?cza ogromne bogactwo zegarów s?onecznych (wed?ug szacunków naszej bazy danych, rejon ten zajmuje niepodzielnie pierwsze miejsce, bezwzgl?dnie deklasuj?c wszystkie inne województwa). W 1968 roku dr Tadeusz Przypkowski, najwi?kszy ówczesny mistrz gnomoniki, opublikowa? przeznaczon? do zagranicznych prezentacji, niewielk? broszurk? [1], w której wymieni? kilka najstarszych i najbardziej niezwyk?ych zegarów s?onecznych Polski (m.in. dwa najstarsze polskie zegary na ko?ciele w Stró?yskach, zegar na gda?skim ratuszu, zegar na kryszta?owej tafli w Wilanowie, g?az Jastrz?bowskiego w warszawskich ?azienkach, czy zegar w ?opienniku przy drodze ??cz?cej Lublin z Zamo?ciem). Wydaje si? jednak, ?e nie posiada? on kompletnego rozeznania co do rzeczywistej ilo?ci s?oneczników. Przypkowski zdawa? si? skupia? na w?asnych studiach zasad budowy zegarów, za? o osi?gni?ciach dawnych adeptów gnomoniki wspomina? jedynie na mi?dzynarodowych konferencjach naukowych. Pierwsz? powa?n? prób? zlokalizowania zegarów rozrzuconych po polskich ziemiach podj?li Maria Pa?ków i Kazimierz Schilling w ksi??ce "Przewodnik astronomiczny po Polsce" [2], która ukaza?a si? w 1982 roku. Do??czono do niej rozk?adan? map? ukazuj?c? wszelkiego rodzaju obiekty zwi?zane z szeroko rozumian? astronomi?, czyli obserwatoria gwiezdne, planetaria, stacje badawcze, muzea, miejsca zwi?zane z ?yciem Miko?aja Kopernika i oczywi?cie s?oneczne zegary. Bli?sze przyjrzenie si? tej publikacji pozwala doliczy? si? 15 miejscowo?ci, w których si? one znajduj?. Zaznaczone na mapie zegarowe miejscowo?ci to: Frombork, Lidzbark Warmi?ski, Olsztyn, Ciechocinek (wymieniony zapewne z powodu b??dnego za?o?enia, ?e mechaniczny zegar kwiatowy w ?azienkach to s?onecznik), W?oc?awek, Warszawa, Wroc?aw, Otmuchów, Cz?stochowa, Katowice (Chorzów), J?drzejów, Stró?yska, Kraków, ?ywiec i Rzeszów. Nie daje to oczywi?cie ?adnego szacunku ilo?ci s?oneczników, których istnienia autorzy byli w tamtym czasie ?wiadomi, jednak mo?na przyj??, ?e chodzi tu o oko?o 50-60 instrumentów. Cz??? z nich zosta?a ogólnie wspomniana w tre?ci ksi??ki. Trzyna?cie lat pó?niej na bardzo ciekawy pomys? wpad? dr Jaros?aw W?odarczyk, astronom z Instytutu Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk. Pisz?c dla Wiedzy i ?ycia artyku? o zegarach s?onecznych [3], og?osi? konkurs i zaprosi? on czytelników do wielkich poszukiwa? polskich s?oneczników. Efekt tych wspólnych stara? zosta? opisany przez niego kilkana?cie miesi?cy pó?niej, równie? na ?amach tego magazynu [4], tworz?c pierwsz? baz? danych zegarów s?onecznych istniej?cych w naszym kraju. Uczestnicy konkursu zebrali wtedy razem 170 zegarów w 108 miejscowo?ciach. Najwi?kszy wk?ad wnie?li wtedy Izabela Golda, Piotr Fronczak i Karol Wenerski, który na w?asn? r?k? stara? si? stworzy? baz? zegarów w Polsce. Ten wysi?ek da? pocz?tek i inspiracj? do dalszych poszukiwa?, gdy? pó?niej przyszli kolejni pasjonaci, którzy istniej?c? ju? baz? poszerzyli o nast?pne pozycje, w tym kilka zegarów w?asnej produkcji. Byli to Marcin Egert, Krzysztof Igras i Marek Szymocha. Dzi?ki ich pracy w bazie znalaz?o si? w sumie oko?o 300 s?oneczników. Niewiele te? brakowa?o, by powsta?o Polskie Towarzystwo Gnomoniczne, jak postanowili nazwa? upragnione stowarzyszenie, jednak ten plan spali? na panewce. Serwis Gnomonika.pl ??czy w swoim Katalogu wyniki pracy wszystkich tych ludzi, za? jego twórcy staraj? si? dociera? do dalszych zegarów – czasem zapomnianych, a czasem powstaj?cych wspó?cze?nie – i nanosi? je na map? naszego kraju. Na dzie? dzisiejszy w Katalogu znajduje si? 910 zegarów, z czego niestety cz??? ju? nie istnieje (ok. 54), za? inne dopiero s? planowane (ok. 36). Naniesienie tych wszystkich s?oneczników na map? Polski pokazuje wyra?nie, które ziemie s? najbogatsze w zegary s?oneczne, co z kolei nasuwa pewne wnioski. Jak wspomniano na pocz?tku, w kategorii ilo?ci zegarów s?onecznych przoduje województwo dolno?l?skie, cho? tworzy to nie do ko?ca w?a?ciwy obraz, gdy? dzisiejsze województwa nie oddaj? historycznych zwi?zków ró?nych ziem. Je?li do dolno?l?skiego do??czy? województwa ?l?skie i opolskie, to otrzymamy obraz Górnego i Dolnego ?l?ska, które by?y cz??ci? dawnego pa?stwa niemieckiego. Z kolei na pó?nocy zabór pruski obejmowa? pocz?tkowo województwa kujawsko-pomorskie i warmi?sko-mazurskie, i tam w?a?nie do dzi? znajduje si? ca?kiem spora ilo?? s?oneczników. Natomiast województwa ma?opolskie i ?wi?tokrzyskie, to tereny zaboru austriackiego. Oczywi?cie ujmuj?c to wszystko w ogromnym przybli?eniu. Je?li jednak po??czy? te fakty, to wyra?nie wida?, ?e zainteresowania gnomonik? w zachodnich mocarstwach tamtych czasów dostarczy?y nam ogromnego bogactwa w postaci ilo?ci zegarów s?onecznych. Nie mo?na jednak tego samego powiedzie? o ziemiach zaj?tych przez zabór rosyjski, które w tej kategorii wypadaj? niezwykle miernie. Samo województwo mazowieckie sw? wiod?c? pozycj? zawdzi?cza wy??cznie Warszawie i jej okolicom, które to ziemie by?y domem polskich królów oraz wi?kszo?ci wielkich rodów, a zatem ludzi zamo?nych. To oni w swych rezydencjach umieszczali prywatne zegary s?oneczne, które mo?emy podziwia? do dzi?. To oczywi?cie tylko hipoteza, lecz tyle zdaje si? mówi? mapa. Prawdopodobnie, ?eby zobaczy? to wyra?niej i przebada? bardziej empirycznie, trzeba by na mapie zaznacza? zegary wed?ug daty powstania, co by? mo?e w przysz?o?ci uczynimy. Poszukiwania zegarów s?onecznych w Polsce trwaj? i ka?dy mo?e si? do nich przy??czy?. Z wypiekami na twarzach obserwujemy, jak ilo?? s?oneczników dochodzi do kolejnej setki i marzymy o zdobyciu kolejnego rekordu, jakim b?dzie równy 1000. Dlatego te? przy ka?dej okazji prosimy pomoc i zg?aszanie nam zegarów, których jeszcze nie ma w Katalogu.

Przypisy

• Tadeusz Przypkowski – The Art of Sundials in Poland from the 13th to the 19th Century, [w:] Vistas in Astronomy, Vol. 9, str. 13-23, Pergamont Press, Oxford i Nowy Jork, 1968
• Maria Pa?ków i Kazimierz Schilling – Przewodnik astronomiczny po Polsce, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn, 1982
• Jaros?aw W?odarczyk – Najstarsze zegary, [w:] Wiedza i ?ycie 5/1995 (725), str. 25-29
• Jaros?aw W?odarczyk – Polskie zegary s?oneczne, [w:] Wiedza i ?ycie 7/1996 (739), str. 52-57

Seria: S?onecznikowa turystyka

• Sk?d pomys? na katalog zegarów s?onecznych?
  
• Wyprawa po s?oneczne zegary z po?udnia Polski
  
• APEL: Do??cz do poszukiwaczy polskich s?oneczników
  
• Wyprawa po zegary s?oneczne Krakowa i okolic
  
• Szukaj?c zegarów na Suwalszczy?nie
  
• ?owy u podnó?a Gór ?wi?tokrzyskich
  
• ?wi?tokrzyskie zegary tym razem bez s?o?ca
  
• S?oneczne okolice Sandomierza
  
• Mapa polskich zegarów s?onecznych
  
• D?ugi weekend zegarkowych poszukiwa?
  
• Wrze?niowe s?o?ce dla zegarów s?onecznych
  
• O zamojskich zegarach
  
• Inauguracja sezonu poszukiwa? s?onecznego czasu
  
• Ods?oni?cie zegarów s?onecznych w Elbl?gu
  
• Zaproszenie na wystaw? zegarów s?onecznych
  
• ?ladami zegarów s?onecznych